ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા - ભાગ ૧/નર્મદની કાવ્યવિચારણા: Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search

ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા - ભાગ ૧/નર્મદની કાવ્યવિચારણા (view source)

Revision as of 12:42, 24 August 2025

67,216 bytes removed ,  24 August
+1
No edit summary
(+1)
Line 304: Line 304:
'''પાદટીપ'''
'''પાદટીપ'''
{{reflist}}
{{reflist}}
 
<br>
----------------
{{HeaderNav
|previous = [[ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા/નર્મદયુગમાં પરંપરાગત અલંકારશાસ્ત્રની પ્રેરણા|૨. નર્મદયુગમાં પરંપરાગત અલંકારશાસ્ત્રની પ્રેરણા અને પ્રભાવ : તત્કાલીન કાવ્ય-વિવેચનની પશ્ચાદ્‌ભૂમિકા]]
<ref>૨ અર્વાચીન કવિતા : સુંદરમ્‌ પૃ. ૩૦</ref>
|next = [[ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા/નવલરામની વિવેચનામાં કાવ્યવિચાર|૪. નવલરામની વિવેચનામાં કાવ્યવિચાર]]
<ref>૩ એજન, પૃ. ૩૦</ref>
<ref>૪ નર્મદ : અર્વાચીન ગદ્યપદ્યનો આદ્ય પ્રણેતા : ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, અમદાવાદ, આવૃત્તિ બીજી, ૧૯૬૫, પૃ. ૩૨</ref>
<ref>૫ ‘અર્વાચીન કવિતા’, પૃ. ૩૦</ref>
<ref>૬ એજન, પૃ. ૨૯</ref>
<ref>૭ ‘નવલગ્રંથાવલિ’ : “કવિ નર્મદાશંકરની કવિતા” વૉ. બીજું, આવૃત્તિ ૧૮૯૧, પૃ. ૫-૬</ref>
<ref>૮ અર્વાચીન કવિતા, પૃ. ૭૪</ref>
<ref>૯ નવલગ્રંથાવલિ : ‘કવિ નર્મદાશંકરની કવિતા’, પૃ. ૬</ref>
<ref>૧૦ નવલગ્રંથાવલિ : વૉ. ર : ‘કવિ નર્મદાશંકરની કવિતા’ : આવૃત્તિ ૧૮૯૧, પૃ. ૨</ref>
<ref>૧૧ ‘સુદર્શનગદ્યાવલિ’ “કવીશ્વર દલપતરામ ડાહ્યારામ સી.આઈ.ઈ. પ્રથમ આવૃત્તિ, ઈ.સ. ૧૯૦૯, પૃ. ૭૫૪-૭૫૫.</ref>
<ref>૧૨ સાહિત્યવિચાર : (“નવમી ગૂજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, - નડિયાદ : પ્રમુખ તરીકેનું ભાષણ”) : આવૃત્તિ બીજી - પુનર્મુદ્રણ : ૧૯૫૭ : પૃ. ૩૩.</ref>
<ref>૧૩ ‘સાહિત્યવિચાર’ (લે. આચાર્ય આ. બા. ધ્રુવ.) પૃ. ૩૯૫.</ref>
<ref>૧૪ એજન, પૃ. ૪૦૧</ref>
<ref>૧૫ બ. ક. ઠાકોરે ‘વિવિધ વ્યાખ્યાનો’ ગુ. રજો, વિભાગ ૧લો, પૃ. ૩૬ પર ‘કવિતાભાવના અને નર્મદ’એ પેટાશીર્ષક હેઠળ ચર્ચા કરી છે.</ref>
<ref>૧૬ રામનારાયણ પાઠકે ‘નર્મદ : અર્વાચીન ગદ્ય-પદ્યનો આદ્યપ્રણેતા’માં : પૃ. ૮૭-૯૪ પર બંને કવિઓ વિશે તુલના કરી છે. :</ref>
<ref> ૧૭ સુંદરમે ‘અર્વાચીન કવિતા’માં પૃ. ૪-૫ પર તુલના કરતાં કહ્યું છે :
<ref>૧૭ : સુંદરમે ‘અર્વાચીન કવિતા’માં પૃ. ૪-૫ પર તુલના કરતાં કહ્યું છે :
“દલપતરામ પ્રાચીન અને અર્વાચીન વચ્ચેના સેતુ જેવા છે. તેમનો એક પગ પ્રાચીન કાળમાં અને બીજો અર્વાચીન કાળમાં છે. તેમનું કાવ્યમાનસ જૂની મધ્યકાલીન ભાષાપ્રણાલિની કાવ્યભાવનાથી ઘડાયેલું છે. નર્મદાશંકરમાં પ્રાચીન કાવ્ય સાથે અનુસંધાન છે, પરંતુ તેનું કાવ્યમાનસ તેથી નિરાળી ઢબનું છે, અર્વાચીન કહેવાય તેવા કાવ્ય સંસ્કારોવાળું છે. તેની કવિતાના બંને પગ અર્વાચીનમાં છે.”</ref>
<ref>૧૮ : “It is the fashion to call Narmadashankar the first modern poet. but Narmad himself has rightly declared that this distinction belongs to Dalapatramઃ એઓ...નવી ઢબની કવિતા કરનારાઓમાં પહેલા છે. [નર્મદનું મન્દિર-ગદ્યવિભાગ પૃ. ૩૧૭] Not only did Dalpatram revolutionise the outward shape of Gujarati Poetry by substituting strict metrical forms for the unshapely, slipslod and nerveless verification of the older poets, he modernised the contents and subject-matter also; and this inspite his utter ignorance of the English Language and Literature” J. E. Sanjana
– Studies in Guj. Literatureઃ pp. ૧૫૬</ref>
<ref>૧૯ : અર્વાચીન કવિતા, પૃ. ૨૯</ref>
<ref>૨૦ : નવલરામે તેમના મિત્ર લેખે કવિ નર્મદનું ટૂંકું જીવનચિત્ર ‘કવિજીવન’ લખ્યું, તેમાં નર્મદના કાવ્યશિક્ષણની પ્રવૃત્તિનો વિગતે પરિચય કરાવ્યો છે. નર્મદને તે સમયમાં કાવ્યશાસ્ત્રનું સાહિત્ય મેળવવામાં કેવી તો વિટંબણાઓ પડી હતી તેનું એમાં વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે. એ આખી ચર્ચા એ સમયે ગુજરાતમાં કાવ્યશાસ્ત્રના ક્ષેત્રનું સાહિત્ય કેટલું અલ્પ હતું તેનો ચિતાર આપે છે.</ref>
<ref>૨૧ : નર્મદ : ‘મારી હકીકત’ ‘ગુજરાતી’ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ : ૧૯૩૩ : પૃ. ૪૯</ref>
<ref>૨૨ : નર્મદે ‘પિંગળપ્રવેશ’ ‘અલંકારપ્રવેશ’ ‘રસપ્રવેશ’ વગેરે પુસ્તિકાઓની પાદટીપમાં તેના આધારગ્રંથો નોંધ્યા છે. બીજા પ્રકરણમાં તેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.</ref>
<ref>૨૩ : ‘જૂનું નર્મગદ્ય’માં એ લેખ સંગ્રહાયો નથી. સરકારી આવૃત્તિમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
નોંધ : નર્મદના ગદ્યના જે જુદા જુદા સંગ્રહો મળે છે તેમાં નર્મદના પોતાના સંપાદિત ગદ્યની બે આવૃત્તિઓ ઉપરાંત સરકાર દ્વારા સંપાદિત ગદ્યની આવૃત્તિઓમાં નિબંધોની પસંદગી તેમજ તેની વાચનાની બાબતમાં કેટલોક નોંધપાત્ર ભેદ જોવા મળે છે. પ્રસ્તુત મુદ્દા વિશે આગળ ઉપર ચર્ચાઓ કરી છે.</ref>
<ref>૨૪ : રામનારાયણ પાઠકના ગ્રંથ : ‘નર્મદ : અર્વાચીન ગદ્યપદ્યનો પ્રણેતા’ એમાંની પ્રસ્તુત મુદ્દાને લગતી ચર્ચાના આધારે જ અહીં વિચારણા રજૂ કરી છે.</ref>
<ref>૨૫ : મુંબઈની ફોર્બ્સ ગુજરાતી સભામાં નર્મદનાં ગદ્યલખાણોની મને જે ચાર નકલો જોવા મળી તેની વિગતો નીચે મુજબ છે.<br>
    (અ) ‘નર્મગદ્ય-પુસ્તક ૧લું’ લિથોમાં છપાયેલું છે. તેની અંદરના પ્રથમ પૃષ્ઠ પર આ પ્રમાણે વિગતો નોંધેલી છે :<br>
(સને ૧૮૫૦-૧૮૬૫ ઓગસ્ટ ૩૧ સુધીનો સંગ્રહ. નર્મદાશંકર લાલશંકરે છપાવી પ્રસિદ્ધ કીધું. મુંબઈ. ગણપત કૃષ્ણાજીનો પ્રેસ, સપ્ટેમ્બર ૧૮૬૫, કિંમત રૂ. ૬).<br>
(બ) ‘જૂનું નર્મગદ્ય : પુસ્તક ૧લું’ (નકલ (અ)નું પુનર્મુદ્રણ છે. પણ જોડણીમાં તેમજ બીજા કેટલાક ઝીણા ફેરફારો છે.) સને ૧૮૫૦થી ૧૮૬૫ ઑગસ્ટ ૩૧ સુધીનો સંગ્રહ, કર્તા- નર્મદાશંકર લાલશંકર પ્રસિદ્ધકર્તા : ‘ગુજરાતી’ પ્રેસના માલીક. ‘ગુજરાતી’ પ્રિંટીંગ પ્રેસ, મુંબઈ ઈ.સ. ૧૯૧૨ સંવત ૧૯૬૮, કિંમત રૂ. અઢી, આવૃત્તિ રજી.<br>
નોંધ : પ્રસ્તુત અધ્યયન માટે આ ગ્રંથનો આધાર લીધો છે. <br>
(ક) ‘નર્મગદ્ય’ અથવા ‘કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકર - એઓના ગદ્યાત્મક ગ્રંથોનો સંગ્રહ,’ ભા.૧-૨, મુંબઈ, ગવર્નમેન્ટ સેંટ્રલ બુક ડીપો, સને ૧૮૭૫.<br>
નોંધ : અહીં નોંધેલી વિગતો એ નકલના આરંભના પાના પર કોઈના હસ્તાક્ષરોમાં ઉતારેલી નોંધને આધારે મૂકી છે. મૂળ છાપેલું પાનું નાશ પામ્યું છે.<br>
(ડ) ‘નર્મગદ્ય’ અથવા ‘કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકરના ગદ્યાત્મક ગ્રંથોનો સંગ્રહ’ સુધારો કરનાર - રાવસાહેવ મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ, સી.આઈ.ઈ. મા. ગૂજરાતી ટ્રાન્સલેટર, એજ્યુકેશનલ ડિપાર્ટમેન્ટ, સાતમી આવૃત્તિ. પ્રસિદ્ધકર્તા ચીમનલાલ ચુનિલાલની કંપની, અમદાવાદ, સન. ૧૯૦૯, </ref>
<ref>૨૬ : ‘નર્મદ - અર્વાચીન ગદ્યપદ્યનો આદ્ય પ્રણેતા’ : ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય : આવૃત્તિ ૨જી; ૧૯૬૫, પૃ.૧૦૪.</ref>
<ref>૨૭ : અભિનવગુપ્તે કવિની અનુભૂતિનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું છે : “કવિગતસાધારણીભૂતસંવિન્મૂલશ્ચ કાવ્યપુરઃસ્સરો નટવ્યાપારઃ | સૈવ ચ સંવિત્‌ પરમાથતો રસઃ || xx તદેવ મૂલબીજસ્થાનીય કવિગતો રસઃ | xx તતો વૃક્ષસ્થાનીય કાવ્યમ્‌ |”
– હિન્દી અભિનવભારતી : સં. નગેન્દ્ર, પ્ર. દિલ્લી વિશ્વવિદ્યાલય, દિલ્લી , પ્રથમ આવૃત્તિ ૧૯૬૦- pp. ૫૧૫ </ref>
<ref>૨૮ : જૂનું નર્મગદ્ય પૃ. ૧૨૮</ref>
<ref>૨૯ : નર્મકવિતા (“ગુજરાતી’ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ આવૃત્તિ ૪થી, ઈ.સ. ૧૯૧૪) પૃ. ૧૬</ref>
<ref>૩૦ : એજન, પૃ.૮૦</ref>
<ref>૩૧ : એજન. પૃ. ૧૧૬</ref>
<ref>૩૨ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ.૧૨૮</ref>
<ref>૩૩ : સાંખ્ય દર્શનમાં અહંકારના સ્વરૂપની ચર્ચા કરતાં જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને કર્મેન્દ્રિયોનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. ‘શ્રીસાંખ્યપ્રવચન’ નામે ગ્રંથમાં અહંકારનાં સોળ કાર્યોનું વર્ણન કરનારા સૂત્રમાં તેનો નીચે પ્રમાણે વિચાર કરવામાં આવ્યો છે.
‘એકાદશં પંચતન્માત્રં તત્કાર્યમ્‌ || ૧૭ ||
એકાદશેન્દ્રિયાણી પશ્ચતન્માત્રાણી ષોડશકં તત્કાર્યમ્‌ ||’
સૂત્ર : તેનું કાર્ય અગિયાર (અને) પાંચ તન્માત્રા છે.
વિવરણ : મનસહિત અગિયાર ઇન્દ્રિયો અને શબ્દાદિ પાંચ તન્માત્રાઓ એ સોળ તત્ત્વો અહંકારનાં કાર્યો છે. કાન, ચામડી, આંખ, જીભ અને નાક એ પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો કહેવાય છે; અને વાણી હાથ, પગ, ઉપસ્થ ને ગુદા એ પાંચ કર્મેન્દ્રિયો કહેવાય છે; તથા મન એ બંને ઇન્દ્રિયોની સાથે કામ કરનારું અને સુખદુઃખાદિને જાણનારું છે. એમ અગિયાર ઇન્દ્રિયો છે. શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ એ પાંચ સૂક્ષ્મ દ્રવ્યો તન્માત્રાઓ કહેવાય છે.
– શ્રી સાંખ્ય પ્રવચન : ૨ : પ્રધાન કાર્યાલય-સૂત્ર : ૧૭, પૃ. ૧૪૫.</ref>
<ref>૩૪ : આપણાં પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં તર્કનો સંકેત વિશિષ્ટ છે.
(અ) આપ્ટેની Sanskrit-English Dictionaryમાં તર્કઃ નો એક અર્થ Reasoning, Speculation, discussion, abstract reasoningઃ બીજો અર્થ Logic. The Science of logic; ત્રીજો અર્થ (In logic) Reduction to sbsurdity, a con-clusion opposed to the premises, a reductio absurdum.
(બ) ‘તર્ક’ સંગ્રહ આપવામાં આવેલા તર્ક શબ્દ દ્વારા ન્યાય - વૈશેષિકને અભિમત Logic એવો ખ્યાલ અન્નમ ભટ્ટે રજૂ કર્યો છે જુઓ ‘A Primer of Indian Logic” By Kuppu Swamy Shastry, III Ed. ૧૯૦</ref>૧
<ref>૩૫ : નર્મદની કાવ્યચર્ચામાં ‘રસજ્ઞાન’ શબ્દ એક વિશિષ્ટ પારિભાષિક પ્રયોગ જણાય છે. એમાં ‘રસ’ શબ્દ દ્વારા તેને Poetic ‘કાવ્યાત્મક’ કે ‘સૌંદર્યાત્મક જ્ઞાન’ એવું અભિપ્રેત જણાય છે. રસજ્ઞાન એટલે કદાચ ‘કાવ્યસંસ્કારો’થી પોષાયેલું ‘કાવ્યસંવિદ્‌’ (Poetic consciousness) એવો ખ્યાલ પણ અભિપ્રેત હશે. બાળપણથી સંચિત થતા સ્મૃતિજન્ય સંસ્કારોથી આ ‘કાવ્ય સંવિદ્‌’ પોષાય છે, એવી કંઈક નર્મદની સમજણ રહી જણાય છે.</ref>
<ref>૩૬ : ‘મારી હકીકત’ (પૃ. ૨૫)માં નર્મદે નોંધ્યું છે :
(અ) “એ મારી બાળપણની મુસાફરીથી તે વખત મારા મન ઉપર જે છાપ પડેલી તે હજી સાંભરે છે... સાંજે ગામના પાદરનાં ઝાડોની નમતી શોભાની અને કોસકુવાની છાપ હજી મારા મનમાંથી ખસી નથી... એ સઘળી છુપી રહેલી છાપો કવિતા કરવા માંડ્યા પછી મને તેજદાર ભભકમાં પાછી આબેહુબ દેખાવા લાગી.”
(બ) ‘નર્મકવિતા(આ.૪થી, ઈ.સ. ૧૯૧૪)માં ‘ઋતુવર્ણન’ કવિતા પૃ. ૧૧૫-૧૧૬ પર તેણે નોંધ્યું છે.
“કોઈને શક ઉપજશે કે કુદરતના દેખાવ સંબંધી વિચારો મારા પોતાના અનુભવ નથી પણ સંસ્કૃત અંગ્રેજી ચોપડીઓમાંના હશે, પણ એમ નથી જ. કુદરતના દેખાવની છાપ મારા મન ઉપર મારા બાળપણમાંથી જ સારી પેઠે પડી હતી! અલબત્ત ઝાંખી તો ખરી. (એ વિશે બીજે ઠેકાણે સારી પેઠે બોલીશ.) એ ઝાંખી છાપ જ્યારે હું સુરતમાં ત્રણ વરસ રહ્યો હતો ને ગામડાંઓમાં ફરતો હતો ત્યારે ચિત્રરૂપે થવા આવી હતી, તે કવિતા સરૂ કર્યા પછી પ્રસંગ તથા વિચારને જોરે આપોઆપ આબેહુબ ચિત્રરૂપ બ્હાર નીકળી પડી છે."</ref>
<ref>૩૭ : (અ) શેલીએ કલ્પનાશક્તિ (Imagination)ના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતાં તેની ‘રંગ’ આપવાની શક્તિનો નિર્દેશ કર્યો છે. : ‘According to one mode of regarding those two classes of mental action, which are called reason and imaginationઃ the former may be considered as mind contemplating the relations born by one thought to another however produce; and the latter as mind acting upon those thoughts so as to colour them with its own light....
English Critical Essays XIX Edn. ૧૯૧૬
Edઃ Edmund D. Jones ppઃ ૧૨૦
(બ) હેઝલિટ્‌ની કાવ્યચર્ચામાં કલ્પનાશક્તિનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ વર્ણવાયું છે. તેમાં યે બાહ્ય વિશ્વના પદાર્થને ‘કલ્પના’ દ્વારા નવું રૂપ આપવાનો વિચાર રજૂ થયો છે. “It (Poetry) is strictly the language of the imagination; and the imagination is that faculty which represents objects, not as they are in themselves, but they are moulded by other thoughts and feelings into an infinite variety of shapes and combinations of power.’
– Hazlitt’s worksઃ On Poety in General, pp. ૫ </ref>
<ref>૩૮ : સરકારી નર્મગદ્યમાં ‘જેનું રસજ્ઞાન...કવિ કહેવા’ એ ખંડને થોડો ટૂંકાવ્યો છે.
‘જેનું રસજ્ઞાન થનથન કરી રહેલું હોય છે, જે લાગણીઓને વશ છે, જેવું દીઠું સાંભળ્યું તેવું બોલવાની, કરી દેખાડવાની અથવા કોઈ પણ રીતે સમજ્યો એમ જુકતીથી રંગીને બતાવવાની જેની શક્તિ છે તેઓને “કવિ” કહેવા.” પૃ.૪૯. (આવૃત્તિ ૧૮૭૫)</ref>
<ref>૩૯ : ‘I have said that poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings it takes its origin from emotion recollected in tranquilityઃ the emotion is contemplated, till by a species of reaction, the tranquility gradually disappears and an emotion, kinded to that which was before the subject of contemplation is gradually produced and does itself actully exist in the mind.’
Eng. Critical Essays xix
Edઃ Edmund D. Jones
Edition ૧૯૧૬. pp.૩૬</ref>
<ref>૪૦ : જૂનું નર્મગદ્ય, પૃ. ૧૨૯</ref>
<ref>૪૧ : અર્વાચીન કવિતા, પૃ.૩</ref>
<ref>૪૨ : સરખાવો : ‘According to one mode of regarding those two classes of mental action, which are called reason and imagination; the former may be con-sidered as mind contemplating the relations borne by one thought to another, however produced and the latter as to mind acting upon those thoughts to as to colour them with its own light and composing from them as from elements other thoughts, each containing within itself the prin-ciple of its own integrity.’
Eng. Criticel Essays XIX, pp. ૧૨૧.
નોંધ : નર્મદના પ્રસ્તુત અવતરણ – “એક વિચારને... કહે છે.” -ને અનુલક્ષીને એક અગત્યની ચર્ચા કરી લેવી આવશ્યક છે. નર્મદની વિચારણાનો આ ખંડ હેઝલિટ્‌ના વિચારોનું ‘રૂપાંતર’ છે એમ શ્રી વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદીએ તેમના ‘અર્વાચીન ચિંતનાત્મક ગદ્ય’માં પૃ. ૩૪ પર નર્મદના લખાણમાં કહ્યું છે; તેમનું એ મંતવ્ય બરાબર લાગતું નથી. તેમણે નર્મદને પ્રેરણા રૂપ હેઝલિટ્‌નો જે ગદ્યખંડ ટાંક્યો છે તેની જોડે સરખાવીશું. હેઝલિટ્‌નું મૂળ વિધાન આ પ્રમાણે છેઃ
‘It (Poetry) is strictly the language of imaginationઃ and imagination is that faculty which represent objects; not as they are in themselves, but as they are moulded by other thoughts and feelings into an infinite variety of shapes and combination of power."
હેઝલિટ્‌ના આ અવતરણમાં કલ્પનાશક્તિ (Imagination)નો જે ખ્યાલ રજૂ થયો છે તે શેલીના કાવ્યવિચારમાંના કલ્પનાશક્તિ (Imagination)ના સંપ્રત્યયથી ઠીક ઠીક નિરાળો છે. રોમેન્ટિક કવિઓમાં વર્ડ્‌ઝવર્થ, શેલી, કોલરિજ, હેઝલિટ્‌ આદિ સર્વ કવિઓએ સ્વતંત્ર રીતે એ સંપ્રત્યય વિકસાવ્યો છે. તેની ચર્ચા રમણભાઈની એ વિશેની ચર્ચાના અનુસંધાનમાં વિસ્તારથી કરવા ધારી છે. અહીં આપણે માટે એ મુદ્દો જ મહત્ત્વનો છે કે હેઝલિટ્‌ અને શેલીને ‘કલ્પનાશક્તિ’ (Imagination) દ્વારા જે ખ્યાલ અભિપ્રેત છે તે નિરાળા છે. અલબત્ત, બે વચ્ચે કેટલુંક સામ્ય છે. પણ તેથી યે વિશેષ તેમાં મહત્ત્વનો ભેદ પણ છે. હેઝલિટ્‌ની ‘કલ્પનાશક્તિ’ સ્થૂળ જગતના પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કર્યા પછી તેમાંથી અનંત રૂપો સર્જવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. અને એમ કરતાં તેમાં મૂળ પદાર્થોની છાપો નવાં નવાં રૂપો પ્રાપ્ત કરે છે, પણ હેઝલિટ્‌ની વિચારણાની તુલનામાં શેલી એક મહત્ત્વની બાબતમાં જુદો પડે છે અને તે એ કે સર્જકની ‘કલ્પનાશક્તિ’ સ્વયંપ્રેરણાથી જ પરમ ભાવના પ્રાપ્ત કરે છે. તેમાં કશીક પાયાની બીજભૂત અખિલાઈ કે સ્વાયત્તતા (principle of its own integrity) પ્રાપ્ત થાય છે. એમાં સ્થૂળ વિશ્વના પદાર્થો જોડે પ્રત્યક્ષ સંબંધ નહિ તેટલો તેના સાક્ષાત્કારના તત્ત્વ (visionના તત્ત્વ)નો સ્વીકાર છે. એ Imagination વૈવિધ્યપૂર્ણ આભાસો (appearances)ની અંદર રહેલા કોઈ ઋતને રજૂ કરે છે. વિવિધતાની પાર રહેલી ‘એકતા’ તેને વધુ અભિપ્રેત છે. શેલીએ એ Imaginationની જે વ્યાખ્યા આગળ ચલાવી છે, તે એનું સમર્થન કરે છે : “Reason is the enumeration of quantities already known; Imagination is the perception of the value of those quantities, both separately and as a whole. Reason repec the differences and Imagination the similitudes of things. Reason is to the Imagination as the instrument to the agent, as the body to the spirit, as the shadow to the substance.’
Ens. Essays XIX pp.૧૨૦
નર્મદે જે રીતે ‘તર્કબુદ્ધી’નું વર્ણન કર્યું છે તેમાં શેલીના વિચારોનું પ્રતિબિંબ ઝીલવાનો યત્ન છે. બીજી અનેક હકીકતો આ સંભાવનાને પુષ્ટિ આપે છે. (I) શેલીની જેમ નર્મદે પણ માનવચિત્તની બે વિશિષ્ટ શક્તિઓને જુદી સ્વીકારી તેનું વર્ણન કર્યું છે. તેમાં નર્મદની વિચારણા શેલીના ખ્યાલોનું જ ધૂંધળું પ્રતિબિંબ ઝીલે છે. (II) નર્મદે શેલીને અનુસરીને કવિતાની વ્યાખ્યા-‘તર્કબુદ્ધિનું નિસારણ’ આપી છે. શેલીના Expression of Imaginationનો એ અનુવાદ જણાય છે. (III) શેલીના lyreનો વિચાર તેણે ગોખમાં મૂકેલી સતાર દ્વારા સાંકળ્યો છે તે ખૂબ જ સૂચક છે. યથાસ્થાને તેની વિગતે ચર્ચા છે.</ref>
<ref>૪૩ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ. ૧૨૯</ref>
<ref>૪૪ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ. ૧૨૯</ref>
<ref>૪૫ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ. ૧૨૮</ref>
<ref>૪૬ : આગળ ચર્ચામાં કહ્યું છે કે નર્મદને કવિત્વશક્તિ વિશેનો વિચાર સંભવતઃ વડર્‌ઝવર્થમાંથી સાંપડ્યો હોય. પરંતુ વડર્‌ઝવર્થે ‘કલ્પના’ (Imagination) અને તરંગ વચ્ચે ભેદ પાડ્યો છે. પણ શેલીએ એ સ્વીકાર્યો નથી. શેલીએ જે (Fancy) (Imagination)નું વર્ણન કર્યું છે તેમાં તેની સ્વકીય ‘રંગ’ આપવાની શક્તિનો વિચાર આ રીતે રજુ કર્યો છે... And the latter, as mind acting upon those thoughts so as to colour them with its own light, and composing from them as from elements, other thoughts.
Eng. Crit. Essays xix pp. ૧૨૦</ref>
<ref>૪૭ : સરખાવો :
‘Poetry, in a general sense, may be defined to be the expression of the Imagination.’
– Eng. Critical Essays: xix A Defence of Poetry. pp૧૨૧
નોંધ : નર્મદનું પ્રસ્તુત વિધાન સરકારી નર્મગદ્યની ‘કવિ અને’ કવિતા’ની વાચના જોડે સરખાવવા જેવું છે.
[સરકારી નર્મગદ્ય – નર્મગદ્ય અથવા કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકર – એઓના ગદ્યાત્મક ગ્રંથોનો સંગ્રહ-ભા. ૧-૨, મુંબઈ - ગવર્નમેન્ટ, સેંટ્રલ બુક ડેપો, ઈ.સ. ૧૮૭૫ની આવૃત્તિ) “તર્કબુદ્ધીનું નિસ્સારણ એટલે તેનું બહાર નીકળી આવવું તે ‘કવિતા’ એમ એક વિદ્વાન કહે છે.” (પૃ. ૫૦)
નર્મદના મૂળ લખાણમાં પ્રસ્તુત વિધાનમાં ‘શરીર ઉપર’ એવા શબ્દો હતા તે અહીં દૂર કરવામાં આવ્યા છે તે સૂચક છે. કવિતા ‘શરીર ઉપર’ સ્થૂળ અભિવ્યક્તિ સાથે એવો જે મૂળનો ખ્યાલ હતો તે દૂર કરી દેવાનો એમાં પ્રયત્ન જણાય છે. જોકે આ સુધારો નર્મદનો છે કે મહીપતરામનો તે જાણવાનું અત્યારે કોઈ સાધન ઉપલબ્ધ બન્યું નથી. આ વિશે આગળ ચર્ચા કરેલી છે.</ref>
<ref>૪૮ : “A man cannot say, ‘I will compose potry’. The greatest poet even cannot say it; for the mind in creation is as a fading coal, which some invisible influence, like an inconstant wind, awakens to transitory brightness...”
– English Critical Essays xix
Ed Jones ૧૯૧૬</ref>
<ref>૪૯ : સરખાવો : સરકારી નર્મગદ્ય : પૃ.૫૦ ‘અંદરની છાપ પડેથી’ એમ સુધાર્યું છે. શેલીની વિચારણા સરખાવો :
“Man is an instrument over which a series of external and internal impressions are driven, like the alternations of an ever changing wind over an Aeolian. lyre which move it by their motoin to ever changing melody. But there is a principle within the human being, and perhaps within all sentient beings, which acts otherwise than in the lyre, and produces not melody alone but harmony, by an internal adjustment of the sounds or motion thus excited to the impressions which excite them." Eng. Criti. Essays XIX pp. ૧૨૧</ref>
<ref>૫૦-૫૧ : જુઓ પૃ. ૮૮ પરની પાદટીપ (૪૯)ની ચર્ચા : “But there is a principle within the human being and perhaps within all sentient beings which acts otherwise than in the lyre and produces not melody alone but harmony, by an internal adjustment to the sounds or motion thus excited to the impressions which excite them.
Eng. Critical Essays XIX</ref>
<ref>૫૦-૫૧ : જુઓ પૃ. ૮૮ પરની પાદટીપ (૪૯)ની ચર્ચા : “But there is a principle within the human being and perhaps within all sentient beings which acts otherwise than in the lyre and produces not melody alone but harmony, by an internal adjustment to the sounds or motion thus excited to the impressions which excite them.
Eng. Critical Essays XIX</ref>
<ref>૫૨ : નર્મદ સંભવતઃ શેલીને અનુસરીને જે બીજા થોડા વિચારો રજૂ કરે છે તેની સરખામણી કરીશું.
નર્મદ : (અ) “છોકરું રમતું રમતું પોતાના અવાજથી અને ગતિથી પોતાની ખુશી બતાવે છે. જંગલી માણસ પણ આસપાસ વસ્તુઓ જોઈને નાચે છે, કુદે છે. સુધરેલી સ્થિતિના મંડળમાં તો તરેહ તરેહવાર રીતનાં માણસના રસજ્ઞાન હોય છે.” જૂ. નર્મગદ્ય, પૃ. ૧૨૯.
શેલી : (A) ‘A child at play by itself will express its delight by it voice and motions; and every inflexion of tone and every gesture will bear exact relation to a corresponding antitype in the pleasurable impressions which awakene it and it will be the reflected image of that expression." : A Defence of Poetry. Eng. Critical Essays XIX pp ૧૨૧. શેલી : (B) ‘The savage (for the savage is to ages what the child is to years) expresses the emotions produced in him by surrounding objects in a similar manner.’ pp. ૧૨૧.
શેલી : (C) ‘Man in society, with all his passions and his pleasures, next becomes the object of passions and pleasures of man, an additional class of emotions produces an augmented treasure of expnessions...’
bd pp. ૧૨૧-૧૨૨</ref>
<ref>૫૩ : જૂ.ન.ગ. પૃ. ૧૩૦</ref>
<ref>૫૪ : ‘રસપ્રવેશ’ નર્મકવિતા - (‘ગુજરાતી’ પ્રિંટીંગ પ્રેસ, આવૃત્તિ ૪ : ઈ.સ. ૧૯૧૪)માં પરિશિષ્ટ રૂપે મુકાયેલી પુસ્તિકાની પાદટીપમાંની નર્મદની એ ચર્ચા ઉતારીશું. “એક સંસ્કૃત ગ્રંથમાં એમ છે કે કેટલીએક મનની વૃત્તિના સમુદાયનું રુડે પ્રકારે શોભી રહેવું તે રસ. બીજો ગ્રંથકાર કહે છે કે કેટલાંએક કારણોની સહાયતાથી આવી રહેલું જે સ્વાદુત્વ તે રસ. ત્રીજો ગ્રંથકાર કહે છે કે અત્યાનંદ થકી ઉત્પન્ન થયેલો જે ચિત્તનો દ્રાવ તે રસ. ચોથો ગ્રંથકાર કહે છે કે જેમાં ચમત્કૃતિ રહેલી છે તે વિષયનું નામ રસ. ઉપલી ત્રણ વ્યાખ્યા ઘણું કરીને મળતી છે પણ ચોથી જુદી દેખાય છે. રસ સંબંધી મારા પોતાના વિચાર આ પ્રમાણે છે. મધમાં રહ્યો છે તે રસ કે મધ ખાધા પછી આપણને જે લાગ્યો તે રસ? જ્યાં સુધી મધ પહેલવ્હેલું પણ કોઈના ચાખ્યામાં આવેલું નહીં ત્યાં સુધી કોઈએ મધને મીઠું નહીં જ કહ્યું હોય. વસ્તુ અને તેનો ભોક્તા એ બેના સંબંધ ઉપરથી વસ્તુનો ગુણ વર્ણ્યામાં છે. માટે મીઠાસ પ્રથમ તો મધમાં નહીં પણ મધ ખાનારામાં છે-તે પછી જ મધમાં છે, એમ કહેવાનો વહેવાર ચાલેલો. વળી આ કવિતામાં રસ છે એટલે તે કવિતા જેથી નીકળી છે તેનામાં પ્રથમ રસ હતો તે કવિતા રૂપે બહાર નીકળ્યો છે. અર્થાત્‌ મારો વિચાર તો આ કે રસ શબ્દ ભોક્તાને જ લગાડવો.
રસનો અર્થ આનંદી સ્થિતિ એવો કહ્યો, પણ એમાં બાધક આવે છે. નવ રસમાંના જે કરુણા, રૌદ્ર, ભયાનક, બીભત્સ રસ, જે રસનો અનુભવ લેનારાઓને આનંદ થતો નથી – માટે હું જાણું છું કે રસની વ્યાખ્યા આમ થઈ હોત તો વધારે સારું - કે મનના જોસ્સા જૂદે જૂદે પ્રસંગે જૂદે જૂદે રૂપે જૂદી જૂદી અસર કરનારા હોય છે – જે જૂદી જૂદી અસરના નવ વર્ગ છે, એમાંના અનેક વર્ગનું - એક જ જાતની જે અસર તેનું નામ રસ.
પણ પાછું એમ જોઈએ :- એવી વ્યાખ્યાને રસ શબ્દ લગાડવો એ સારું નથી. સંસ્કૃત ગ્રંથકારોએ આનંદની સ્થિતિને રસ કહ્યો છે, તે મારા ધાર્યા પ્રમાણે કાવ્યનાટકનાં વાંચવા સાંભળવાથી (ખરેખરો અનુભવ કર્યાથી નહીં) જે આનંદી સ્થિતિ થાય છે તે ઉપરથી – હા, કાવ્ય નાટકોમાંના કરુણા, રૌદ્ર, ભયાનક બીભત્સ રસથી પણ આનંદ થાય છે ખરો. પ્રસંગ પ્રમાણે શોભતાં વર્ણનથી આનંદ થાય જ. કાવ્યનાટકનો ઉદ્દેશ રમૂજ સાથે શિખામણ આપવાનો છે ને તેમાં એ રસો જાતઅનુભવે દુઃખકર્તા છે તો પણ શિક્ષારૂપે સુખકર્તા છે, જે પ્રસંગોપાત્ત તે એવી અસર કરે છે કે કંઈ કહ્યાની જ વાત નહીં. મોટા સતવાદીઓને અને ખરા પ્રેમીને સંસારમાં કેટલું સોસવું પડશે એ વાત જોયાથી આપણને તેઓની દયા ઊપજી રડવું આવે છે. પણ એ રડવું અંદરથી કેવું સુખ કરતું છે તે અનુભવીઓ જ જાણે જ છે – એ રીતે કરુણારસમાં આનંદ છે જ. કરુણારસમાં દુઃખ હોય તો તે સમજવાને કોઈ યત્ન ન કરે – કરુણારસ વિશે તો રસિક પુરુષોનો આગ્રહ છે. દુષ્ટના ક્રોધભયથી કેટલા અલાભ છે એ વાત શબ્દાર્થ ચમત્કૃતિમાં જાણવાથી આનંદ થાય છે, જુદ્ધમાં લોહીની નદી, ધડમાથાંનાં ચકદાવાં એવાં કંટાળા ઉપજાવે તેવાં વર્ણન પણ શિક્ષારૂપે આનંદ આપે છે. અર્થાત્‌ દોહરામાં જે રસ વર્ણવ્યો છે તે કાવ્યનાટક સંબંધી છે (જાત અનુભવસંબંધી નથી;) અને સઘળા રસ આનંદે ચિત્તનો દ્રાવ કરે છે.” પૃ. ૯૨૮ – ૯૨૯
નોંધ : પ્રસ્તુત વિચારણા જોતાં નર્મદ રસસિદ્ધાંત વિશે ઠીક ઠીક અસ્પષ્ટ હતો એમ જણાય છે.</ref>
<ref>૫૫ : સરખાવો : ‘But poets, or those who imagine and express this indestructible order are not only the authors of the language and of music, of the dance and architecture and statuary and painting: they are the institutors of laws and the founders of civil society and the inventors of the arts of life.’
Eng Crit. Essays XIX
A Defence of Poetry: pp ૧૨૪.</ref>
<ref>૫૬ : સરખાવો : ‘Language. colour, form, and religious and civil habits of action are the instruments and materials of poetry.’
Eng Crit: Essays XIX
A Defence of Poetry: pp ૧૨૫.</ref>
<ref>૫૭ : સરખાવો : ‘For he (i.e. poet) not only beholds intensely the present as it is, and discovers those laws according to which present things ought to be ordered, but he beholds the future in the present, and his thoughts are the germs of the flower and the fruit of latest time." ibid pp. ૧૨૪</ref>
<ref>૫૮ : સરખાવો : ‘Poets, according to the circum-stances of the age and nation in which they appeared were called in the earlier epochs of the world legislators or prophets: a poet essentially comprises and unitess both these characters.’ ibid pp. ૧૨૪
English Critical Essays XIX: A Defence of Poetry pp. ૧૨૫</ref>
<ref>૫૯ : સરખાવો : ...‘And this springs from the nature itself of language, which is a more direct representation of the actions and passions of our internal being. and is susceptible of more various and delicate combinations, than colour form or motion, and is more plastic and obedient to the control of that faculty of which it is the creation. For language is arbitranily produced by the imagination and has relation to thoughts alone; but all other materials, instruments and conditions of art have relations among each other, which limit and interpose between conception and expression. The former is as a mirror which reflects, the latter as a cloud which enfeebles, the light of which both are mediums of communication. Hence the fame of sculptores, painters and musicians, although the intrinsic power of the great masters of these arts may yield in no degree to that of those who have employed language as the heiroglyphic of their thoughts, has never equalled that of poets, in the restricted sense of the term...’
Shelley: Eng Crit. Essays
A Defence of Poetry : ૧૨૫-૧૨૬</ref>
<ref>૬૧ : Eng. Crit. Essaysઃ A Defence of Poetry : ૧૨૩</ref>
<ref>૬૨ : જૂ. નર્મગદ્યમાંની પ્રસ્તુત ખંડ પછીની કેટલીક ચર્ચાઓ સરકારી નર્મગદ્યમાંથી કાઢી નાખવામાં આવી છે.
(અ) ‘ત્યારે હવે કવિતામાં શું છે...તે તર્ક અલૌકિક જોઈયે ખરો.” આટલો ગદ્યખંડ પડતો મૂકવામાં આવ્યો છે. એમાં નર્મદે સ્પર્શેલા બીજા મુદ્દાઓ સાવ અવગણવા જેવા નથી.</ref>
<ref>૬૩ : (સરકારી) : નર્મગદ્ય અથવા કવિ નર્મદાશંકર : એઓના ગદ્યાત્મક ગ્રંથોનો સંગ્રહ, ભા. ૧-૨, મુંબઈ-ગવર્નમેન્ટ સેંટ્રલ બુક ડીપો. સને ૧૮૭૫ : પૃ. ૫૩ (પાદટીપ : ૨૫માં વર્ણવેલી ક કૃતિનો સંદર્ભ)</ref>
<ref>૬૪ : જૂનું નર્મગદ્ય પૃ-૧૩૩</ref>
<ref>૬૫ : શેલીએ કવિતા દ્વારા સધાતા વ્યક્તિના શ્રેય વિશે જે વિચારણા કરી છે તે નોંધપાત્ર છે :
‘The great secret of morals is love; or a going out of our own nature, and an identification of ourselves with the beautiful which exists in thought, action or person, not our own. A man to be greatly good must imagine intensely and comprehen-sively; he must put himself in the place of another and of many othersઃ the pains and pleasures of his species must become his own. The great instrument of morel good is the imagination; and poetry administers, to the effect by acting upon the cause.’ – Shelley
Eng. erit. Essaysઃ XIX pp. ૧૩૨
‘Poetry is that fine particle within us that expands, rarefies, refines, raises our whole beingઃ without it man’s life is poor as beasts.’ Hazlitt
– Hazlitt’s Works. pp. ૨
નોંધ : નર્મદે ’કવિ અને કવિતા’માં અન્યત્ર શેલીના વિચારોને શબ્દશઃ ઝીલવાનો યત્ન કર્યો છે. “કવિતા ન હોત તો સદ્‌ગુણ, પ્રીતિ, સ્વદેશાભિમાન મિત્રાઈ એની શી દશા થાત?...”’ (પૃ. ૧૪૭) સરખાવો : ‘What were virtue, love, patriotism, Friendship...’
Crit. Essays XIX pp. ૧૫૬.</ref>
<ref>૬૬ : જૂનું નર્મગદ્ય ‘પૃ. ૧૩૩</ref>
<ref>૬૭ : એજન, પૃ. ૧૩૩</ref>
<ref>૬૮ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ. ૧૩૩-૧૩૪</ref>
<ref>૬૯ : ‘It is, moreover, evident from what has been said. that it is not tha function of the poet to relate what has happened, but what may happen- what is possible according to the law of probability or necessity."
— Aristotle’s Theory of Poetry and Fine artઃ (Ed. by S.H. Butcher Fourth Ed Dover Publications.) pp. ૩૫</ref>
<ref>૭૦ : (અ) ‘પ્રતિભા’ અપૂર્વવસ્તુનિર્માણક્ષમા પ્રજ્ઞા | તસ્યા ‘વિશેષો’ રસાવેશવૈશદ્યસૌન્દર્યર્ કાવ્યનિર્માણક્ષમત્વં ||
ધ્વન્યાલોક – લોચન : ( ચૌખમ્બા વિદ્યાભવન , પ્રથમ સંસ્કરણ ૧૯૬૫,) pp ૯૩-૯૪
(બ) ‘શક્તિઃ કવિત્વબીજ રૂપાઃ કાવ્યપ્રકાશ’ (Bhandarkar Oriental Research Institute) poona – Ed. R. D. Karmarkar. VII Ed ૧૯૬૫ pp ૧૧-૧૨
(ક) ‘હેમચન્દ્ર : પ્રતિભા નવનવોલ્લેખશાલિની પ્રજ્ઞા | અસ્ય કાવ્યસ્યેદં પ્રધાનં કારણમ્‌ ||
xx સવિતુરિવપ્રકાશસ્વભાવસ્વાતમ્નોઽભ્રપટલમિવ જ્ઞાનાવરણીયાદ્યાવરણં તસ્યોદિતસ્ય ક્ષયેઽનુદિતસ્યોપશમે ચ યઃ પ્રકાશાવિર્ભાવ સા સહજા પ્રતિભા ||’
Kavyanusasana
Ed. by Prof. R. C. Parikh
Dr. V. M. Kulkerni
Sri Mahavir Jain Vidyalay. Bombay Revised Il Edn. ૧૯૬૧ pp. ૬.
(ડ) ‘રાજશેખર : પ્રતિભાવતઃ પુનરપશ્યતિઽપિ પ્રત્યક્ષ ઇવ ||’
Kavyamimansa. Gaekwad Oriental Series
No.૧. Ed. III. ૧૯૩૪, pp. ૧૧-૧૨
Ed. by C. D. Dalal & Pandit Sastry
Revised by Ramswamy Sastry.</ref>
<ref>૭૧ : જૂનું નર્મગદ્ય - પૃ. ૧૩૪</ref>
<ref>૭૨ : પ્લેટોના Republicમાં જાણીતો સંવાદ :
“And the tragic poet is an imitator, and therefore like all other imitators, he is thrice removed from the king and The Truth?"
‘That appears to be so.” Republic : X
The Dialogues of Platoઃ Tr. Jowett.</ref>
<ref>૭૩ : એરિસ્ટોટલ : ‘Poetry, therefore, is a more philosophical and a higher thing than history for poetry tends to express the universal, history the particular.’
– Aristotle’s Theory of Poetry and Fine Arts. pp. ૩૫</ref>
<ref>૭૪ : હેઝલિટ્રની કાવ્યવ્યાખ્યા જોડે સરખાવો :
‘The best general notion which I can give of poetry is that it is the natural impression of any object or event, by its vividness exciting an involuntary movement of imagination and passion and producing by sympathy, a certain modulations of the voice of sounds, expressing it." Hazlitt’s Worksઃ Poetry in General : pp. ૧ </ref>
<ref>૭૫ : નીચેનાં વિધાનો અવલોકો :
(અ) ‘Poetry is the language of the imagination and the passion, ibid pp. ૧.
(બ) ‘Poetry, then, is an imitation of nature, but the imagination and the passions are a part of man’s nature...’ ibid pp. ૪
(ક) ‘Poetry is in all its shapes, the language of the imagination and passions of fancy and will.’
ibid. pp.
(ડ) ‘Poetry in its matter and form is natural imagery or feelings, combines with passion and fancy...’
ibid. pp. ૧૫</ref>
<ref>૭૬ : ‘નર્મકવિતા’ : “ગુજરાતી” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ : આવૃત્તિ ચોથી : ૧૯૧૪
(અ) ‘ઋતુવર્ણન’ : (પૃ.૧૧૬)
“..પણ આ ગ્રંથમાં બ્હારના દેખાવોનો આબેહૂબ ચિતાર આપી તેના સરખો અથવા ઊલટો દિલના જોસ્સાનો પણ આબેહૂબ ચિતાર આપેલો છે. કુદરતના દેખાવની છાપ મારા મન ઉપર બાળપણમાં જ સારી પેઠે પડી હતી. અલબત્ત ઝાંખી તો ખરી. એ ઝાંખી છાપો જ્યારે હું સુરતમાં ત્રણ વરસ રહ્યો હતો ને ગામડાંઓમાં ફરતો હતો ત્યારે ચિત્રરૂપે થવા આવી હતી તે કવિતા કર્યા પછી પ્રસંગ તથા વિચારને જોરે આપોઆપ આબેહૂબ ચિત્રરૂપ બહાર નીકળી પડી છે.”
(બ) ‘કુમુદચંદ્ર - પ્રેમપત્રિકા’ (પૃ. ૩૫૫)
“સ્વભાવ, ગુણ, વિદ્યા, રીતભાત, જગતની લીલા, અને તરેહતરેહવાર જોસ્સા - એઓનાં જાંહાં ચિત્ર હોય છે તાંહાં ઉત્તમ કવિતાની જાત છે.”</ref>
<ref><ref>z૭૭ : જૂનું નર્મગદ્ય : (આગળ નિર્દિષ્ટ આવૃત્તિ.)
(અ) ‘મીરાં’ :
“(મીરાંની) કવિતામાં વિદ્વત્તા નથી, પણ પ્રેમભક્તિનો જોસ્સો કુમળી કુમળી ભાષામાં સારી પેઠે ઠરેલો જોવામાં આવે છે.” (પૃ. ૪૫૭)
(બ) ‘સામળ’
“પ્રાસાદિત અથવા કુદરતી કવિ થવામાં પ્રીતિ સંબંધી અથવા ધર્મસંબંધી ન ડાબ્યો રહે તેવો જોસ્સો જોઈયે, તે જોસ્સો સામળની કવિતામાં નથી.” (પૃ. ૪૬૮)
“સામળમાં હૈયું ભેદાય તેવું ઘણું નથી, પણ તર્કથી લ્હેર આવે તેવું ઘણું છે.” (પૃ.૪૬૯)
(ક) ’દયારામ’
“કવિ ગમે તેટલો વિદ્વાન હોય અને ગમે તેટલી સરળતા રાખી પ્રાસાદિત શક્તિથી પોતાની કવિતાને સણગારતો હોય, પણ જો તેહેમાં રસ નથી, જોસ્સો નથી, અને ચિત્ર પાડવાની શક્તિ નથી, તો તે કવિ જો કે અજ્ઞાની લોકોમાં મ્હોટો કહેવાય છે, તો પણ તે કવિપંક્તિમાં છેલ્લો બેસે છે.” (પૃ. ૪૭૮)</ref>
<ref>૭૮ : (અ) ‘મારી હકીકત’ અથવા ‘નર્મદનું સ્વાત્મચરિત્ર’ ભા. ૧. (“ગુજરાતી” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ : ઈ.સ. ૧૯૩૩)
“જ્યારે હું ઉપર કહેલી ચોપડીઓ શીખતો...પોએટ્રીના તર્કનો આનંદ મ્હારા પોતાના તર્કનાં બિડાયેલાં કમળને લાગતો....”
(બ) ઉત્તર નર્મદ ચરિત્ર : (“ગુજરાતી” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ : ઈ.સ. ૧૯૩૯)
‘મારી કવિતા વિશે મારા વિચાર’ એ ટાંચણિયા લખાણમાંની
નોંધ : ‘જોસ્સાવાળું ને તર્કથી જે રંગેલું એવું જે કુદરતનું આબેહુબ વર્ણન (તે કાવ્ય)” પૃ. ૧૧૧.</ref>
<ref>૭૯ : જૂનું નર્મગદ્ય : ‘કવિ અને કવિતા’ : પૃ. ૧૩૪-૧૩૫.</ref>
<ref>૮૦ : નવલગ્રંથાવલિ, ભા. ૨, આ. ૧૮૯૧, પૃ. ૧૨</ref>
<ref>૮૧ : મેકોલેના પ્રસ્તુત મતની સમીક્ષા માટે જુઓ : A History of Modern Criticism Vol. III Rene Wellek I Edn, pp ૧૨૬, ૧૨૭
<ref>૮૨ : જુઓ : ‘The Four Ages of poetry’ની ચર્ચા ‘...When we consider that the great and permanent interests of human society become more and more the main-spring of intellectual pursuitઃ that of proportions as they become so. the subordinate of the orhamental to the useful will be more and more seen and acknowledged, and that therefore the progress of useful art and science, and of moral and political knowledge will continue more and more to withdraw attention from frivolous and unconductive. to solid and condutive studies that therefore the poetical audience will not only continually diminish in the proportion of it’s number to that of the rest of the reading public, but will also lower and lower in the comparison of intellectul achievement: when we consider that the poet must still please his audience, and must therefore continue to sink to their level while the rest of the community is rising above it: We may easily concltive that the day is not distant, when the degraded state of every species of poetry will be as generally recognised as that of dramatic poetry has long been....’
Makers of Literary Criticism. Vol. II:"
Ed. George
Asia Publishing House
Ed. ૧૯૬૭, ‘Four Ages of Poetry.’</ref>
<ref>૮૩ : સંસ્કૃત આલંકારિકોએ કાવ્ય, ગદ્ય તેમજ પદ્યમાં હોય એ વાત ભારપૂર્વક કહેલી છે :
દંડી : ‘ગદ્યં પદ્યંશ્ચ મિશ્રઞ્ચ તત્‌ ત્રિધૈવ વ્યવસ્થિતમ્‌ |’
કાવ્યાદર્શ : Ed by Pandit Shri Ashubodha
Vidyabhushan & Pandit Shri Nityabodha.
Vidyaratna. Fourth Edn. ૧૯૨૫
pp. ૧૦.</ref>
<ref>૮૪ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ. ૧૩૬</ref>
<ref>૮૫ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ. ૧૩૬</ref>
<ref>૮૬ : એજન પૃ. ૧૪૦</ref>
<ref>૮૭ : નર્મદ : ‘કવિતા ન હોત તો સદ્‌ગુણ, પ્રીતિ, સ્વદેશાભિમાન, મિત્રાઈ એની શી દશા થાત ? આ સુંદર રમણીય જગતનો દેખાવ કેવો થાત?..’
જૂનું નર્મગદ્ય. પૃ. ૧૪૧.
શેલી : What were Virtue, Love, Patriotisms, Friendship What were the Scenery of this beautiful Universe which we inhabit...if poetry did not ascend to bring light and fire from those eternal regions where the owl-winged faculty of calculation dare not ever soar? Shelley Eng. Critical Essays A Defence of Poetry pp. ૧૫૬</ref>
<ref>૮૮ : (અ) ‘લિરિક’ (પ્રયોગમાલા : પાંચમો મણકો) ઈ.સ. ૧૯૨૮ની આવૃત્તિ - ઊર્મિકવિતાના સ્વરૂપની ચર્ચાવિચારણા.
(બ) નવી કવિતા વિશે વ્યાખ્યાનો.</ref>
<ref>૮૯ : (અ) અર્વાચીન કાવ્યસાહિત્યનાં વહેણો : (ભારતી સાહિત્ય સંઘ, અમદાવાદ, આવૃત્તિ બીજી – ૧૯૪૭) – પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં પાંચમા વ્યાખ્યાનમાં કાવ્યના પ્રકારોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
(બ) નભોવિહાર : (ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય : અમદાવાદ, પ્રથમ આવૃત્તિ, ૧૯૬૧) : આ ગ્રંથમાં બીજા ખંડમાં અર્વાચીન કાવ્યસ્વરૂપોની ચર્ચા મળે છે.</ref>
<ref>૯૦ : ગુજરાતી કાવ્યપ્રકારો : (ગંગાજળા પ્રકાશન, જામનગર, પહેલી આવૃત્તિ, ૧૯૬૪) : મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ઉપક્રમે ઠક્કર વસનજી માધવજી વ્યાખ્યાનમાળા ૫૭-૫૮માં કાવ્યપ્રકારો વિષયક વ્યાખ્યાનો.</ref>
<ref>૯૧ : (અ) શૈલી અને સ્વરૂપ : (વોરા અને કંપની પબ્લિશર્સ પ્રા. લિ. મુંબઈ, પ્રથમ આવૃત્તિ ૧૯૩૦) : પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ‘પદ’, ‘મુક્તક’ ‘સૉનેટ’ ‘અર્વાચીન ઊર્મિકાવ્ય’ આદિ લેખોની ચર્ચા.
(બ) ‘સમસંવેદન’ : (વોરા એન્ડ કંપની પબ્લિશર્સ : પ્રા. લિ. મુંબઈ, બીજી આવૃત્તિ, ૧૯૬૫) ગ્રંથમાં, ‘ખંડકાવ્ય’ને લગતી ચર્ચા.</ref>
<ref>૯૨ : લિરિક અને લગરિક : (સ્વાતિ પ્રકાશન, મુંબઈ, પ્રથમ આવૃત્તિ, ૧૯૬૫.) ‘લિરિક’ વિશેનો લેખ.</ref>
<ref>૯૩ : જૂનું નર્મગદ્ય : પૃ. ૩૩૯</ref>
<ref>૯૪ : જૂનું નર્મગદ્ય પૃ. ૩૩૯</ref>
<ref>૯૫ : એજન પૃ. ૩૩૯</ref>
<ref>૯૬ : એજન પૃ. ૩૩૯</ref>
<ref>૯૭ : જૂનું નર્મગદ્ય : ૩૩૯</ref>
<ref>૯૮ : નવલગ્રંથાવલિ : વૉ. રજું : આવૃત્તિ ૧૮૯૧ : પૃ. ૧૫-૧૭</ref>
<ref>૯૯ : ‘Lyric Impulse’ ૧૯૬૫ Chatto and Windingઃ London pp ૨૨ ૨૩.</ref>
<ref>૧૦૦ : The Classical Traditionઃ Oxford University Press, New York and London Forth Printingsઃ ૧૯૫૯. pp. ૨૨૧ ૨૨૮</ref>
<ref>૧૦૧ : બળવંતરાયે લિરિકના પેટાપ્રકારો મુખ્યત્વે કવિતાભાવને અનુસરીને પાડ્યા છે.
(૧) વિરહશોક (૨) વૈરાગ્ય - નૈરાશ્ય - દૈવની અવળાઈ આદિનાં ખટક અને શાન્તિ.
(૩) જીવન, કુદરત, પરિસ્થિતિ, સ્થલ, કર્તવ્ય, માણસો આદિમાં આનન્દ અને તેમના ઉપર પ્રેમ.
(૪) ઉત્સાહ – ભક્તિ - પ્રજ્ઞા - અગમનિગમ
નોંધ :- નર્મદના ‘ગીતકવિતા’ (lyric)ના પેટા પ્રકારો અને બળવંતરાયના પેટાપ્રકારો સમરૂપ નથી. નર્મદનો પ્રથમ વિભાગ ભજન અથવા ધર્મસંબંધી ગીત એ બળવંતરાયના બીજા કે ચોથા વિભાગ જોડે અનુસંધાન જાળવે છે. નર્મદનો બીજો ખંડ વીરપુરુષોને લગતી રચનાનો છે. તે બળવંતરાયના ત્રીજા કે ચોથા ખંડ જોડે સાંકળી શકાય. આ રીતે નર્મદના બીજા બે પેટા પ્રકારોનો ય ઠાકોરની વ્યવસ્થામાં સમાવેશ કરી શકાય. પરંતુ એ બંનેનો અભિગમ જુદો છે, એ લક્ષમાં રાખવું જોઈએ. </ref>
<ref>૧૦૨ : “નર્મકવિતા’ : (કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકરની કવિતાનો સંપૂર્ણ સંગ્રહ) (આવૃત્તિ ચોથી) “ગુજરાતી” પ્રેસના માલીક ઈ.સ. ૧૯૧૪, પૃ. ૨૮૯ પર “હિંદુઓની પડતી”ની પાદટીપમાં ’વીરકવિતા’ની નર્મદની વિચારણા જુઓ.
“મારો અસલથી જ વિચાર કે એક મોટો ગ્રંથ કરવો, અને બને તો જેને અંગ્રેજીમાં ‘એપિક’ કહે છે તેવો કરવો. પણ ‘એપિક’ લખવામાં નિરાંત, એક ચિત્તવૃત્તિ તથા ઉલ્હાસની સાથે આ દેશના ઇતિહાસમાંથી લીધેલી એક સુરસ વાતમાંનો યોગ્ય નાયક જોઈએ, અને પછી એ લાંબો વિષય આડકથાઓથી સણગારીને એક જ વૃત્તમાં લખવો જોઈએ.” (પૃ.૨૮૯)
***
“એપિક’ કવિતામાં વીર કરુણા ને શૃંગાર એ ત્રણ રસનું પ્રાધાન્ય જોઈયે - વીરનું તો પ્રથમ જ અને વળી ઘણુંએક.” (પૃ.૨૯૦) “એપિકમાં અનુકૂળ આવતાં વૃત્તો મારી નજરમાં આવ્યાં છે તે આ : દોહરા, ચોપાઈ, રોલા એ માત્રાવૃત્ત; ગીતિ એ માત્રાગણવૃત્ત; ઈંદ્રવજ્ર, ભુજંગપ્રયાત, મોતિદામ એ અક્ષરવૃત્ત. માત્રાવૃત્તમાં છેલ્લા અનુપ્રાસ મળતા આવવા જોઈયે ને અક્ષરવૃત્તમાં આવે તો સારું ને ન આવે તો કંઈ ચિંતા નહીં.” (પૃ. ૨૯૦)
નોંધ : પ્રસ્તુત પાદટીપમાં નર્મદે ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસમાંથી કોઈ કથાવસ્તુ લેવા કરતાં કલ્પિત વાર્તાનાયક માટે આગ્રહ રાખ્યો છે. અને પોતે રચવા ધારેલા ‘વીરકાવ્ય’ની ટૂંકી રૂપરેખા રજૂ કરી છે. એ સાથે કેટલીક પ્રાસંગિક નોંધો પણ છે.</ref>
<ref>૧૦૩ : નર્મદ : અર્વાચીન ગદ્ય-પદ્યનો આદ્યપ્રણેતા : ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, અમદાવાદ, આવૃત્તિ બીજી, ડિસેમ્બર ૧૯૬૫, પૃ. ૧૩૩</ref>
<ref>૧૦૪ : (સરકારી નર્મગદ્ય) : ‘નર્મગદ્ય’ અથવા કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકર એઓના ગદ્યાત્મક ગ્રંથોનો સંગ્રહ ભા. ૧-૨, મુંબઈ, ગવર્નમેન્ટ સેંટ્રલ બુક ડીપો, આવૃત્તિ : ઈ.સ. ૧૮૭૫. – “સજીવારોપણ’ પૃ. ૩૨.</ref>
 
 
 
 
 
 
 
 
{{Poem2Close}}<br>{{HeaderNav
|previous = [[ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા/સર્જક-પરિચય|સર્જક-પરિચય]]
|next = [[ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા/અર્વાચીન ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચાર|૧. અર્વાચીન ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચાર અને તેને લગતી પશ્ચાદ્‌ભૂમિકા]]
}}
}}
Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/Special:MobileDiff/93437"

Navigation menu