પ્રતિપદા/અનુ-આધુનિક કવિતાઃ ઓળખનો આલેખ – મણિલાલ હ. પટેલ: Difference between revisions

હરીશ મીનાશ્રુની કવિતાને અનેક દૃષ્ટાંતો વડે ચકાસતાં તરત સમજાય છે કે કવિ લાગણીની ભાષામાં રાચતા નથી, બલકે અહીં તો અસ્તિત્વમૂલક સમસ્યાઓ કવિતાના કેન્દ્રમાં રહે છે. હા, દુનિયાદારીની વાતો તથા રૂઢિ-રસમોને કવિ ભાવસંવેદનારૂપે સંવેદે છે ખરા, પણ એ એના એવા રોજિંદા કે સદાના મોહમાં કે રાગમાં લપેટાતા નથી. એમને તો માનવનિયતિ અને જીવનની વિચિત્રતાઓને સાથે મૂકીને માપી જોવી છે આ જિન્દગીને. જો કે આ કવિને મન તો ‘આમ કવિતા કરવી’ એય ‘માયાની આળપંપાળ’  જ છે. એટલે એ યુગો અને અવતારોની જીવનયાતનાઓ કે એવાં વૈફલ્યો કહેતાં નિરર્થકતાઓ વચ્ચે ‘એકમાત્ર કવિતાની છત્રી’-થી ઊગરવાનો આરો પામતો નથી. બલકે એની નિઃસહાયતા વધારે સંકુલ થતી અનુભવે છે.

દીર્ઘ કવિતા એના સ્વભાવ મુજબ જીવનની ‘હોવાપણાની પીડાની’ અને એવી અનેક વિસંગતિઓ કે વૈચિત્ર્યોની અભિવ્યક્તિ કરવાની મોકળાશ કરી આપે છે. જો કે એમાં કવિની સંવેદનાનું કેન્દ્રબળ મહત્ત્વનો આધાર છે. હરીશ મીનાશ્રુની ઘણી બધી દીર્ઘ રચનાઓ સાંપ્રતસંદર્ભે વિશિષ્ટ સંવેદનાને તથા વ્યાવહારિક વૈચારિક આંટીઘૂંટીઓને કે એના એવા બળકટ સંક્ષોભોને વ્યક્ત કરે છે. અહીં એ પ્રમુખ સમકાલીનોથી જુદા પડીને ઊપસે છે. વર્તમાન જીવનની વિભીષિકાઓ સાથે આ કવિ આદિમ અને પૌરાણિક સંદર્ભોને લઈને અસ્તિત્વમૂલક સમસ્યાઓને પૂરા બળથી કવિતામાં ઉભારી આપે છે. જીવનને નામે વૈતથ્યોને વહાલ કરતો માણસ વાચા અને વ્યવહારો અને વંશવેલાના વૈભવોમાં નિરર્થક મહાલતો રહે છે – ને છેવટે તો એનું કશું દળદર ફીટતું નથી, કવિતાથી ય નહીં અને અન્યથીય નહીં. રત્નાકરભ્રૃણપ્રબંધ એમની મહત્ત્વની દીર્ઘ રચના છે; ગુજરાતી દીર્ઘ કવિતામાં હરીશ મીનાશ્રુને નોખા કવિ તરીકે ઉપસાવી આપવામાં ઘણી મહત્ત્વની નીવડેલી આ રચના માનવનિયતિની સાથે સાંપ્રત જીવનની અલ્પતા કે અસહાયતાને પણ ચીંધે છે. દા.ત. ‘મુવીંગ ઑન માય...’ તથા ‘નાચિકેત સૂત્ર’

એમાં સિંહણનાં દવધોળ્યાં દૂધડાં

કેવાં થાનોલે એમ ચપટીક બાઝ્‌યાં

ને અધમણ દાઝ્‌યાં અબૂધડાં

અમે અમથાં અધીરાં અધૂરિયાં હો

બત્રીસે કોઠે હરિ ભડકા ઊઠેને

પરણ જેને પરણ્યું, સ્વયં પાનખર છે

પલીતો છે કરમાં, પ્રજળતો પ્રહર છે

અને અસ્થિપિંજર તો ચંદન અગર છે

વિહગ ભસ્મપુંજેથી પ્રગટ્યું મુખર છે

‘ગૃહિણી’ ગુચ્છનાં કાવ્યોમાં તથા ‘પંખીપદારથ’ અને ‘ચીતરવા વિશે’ જૂથનાં કાવ્યોમાં ગદ્યનાં વિવિધ સ્તરો તથા વિશેષણોની કાર્યસાધકતાનો અનુભવ ભાવકને ન્યાલ કરી દે છે. આપણા સમયની સમસ્યાઓ તથા ‘માનવ્ય’ માટેની મથામણો પણ હરીશ મીનાશ્રુની કવિતામાં આવે છે. દાત, ‘ગૃહસ્થ-સંહિતા’ જૂથમાં ‘છાપાવાળો છોકરો’ રચના તપાસો! આ સમર્થ કવિએ આવી અનેક ઉત્તમ રચનાઓ દ્વારા અનુઆધુનિક ગુજરાતી કવિતાને આગળ વધારવા સાથે નવી ઊંચાઈઓ આપવાના સફળ પ્રયત્નો કર્યા છે.

જયદેવ શુક્લ ઓછું પણ ગુણવત્તાસભર કાવ્યસર્જન કરનારા કવિઓમાં પણ આગળની પંક્તિમાં આવે છે. કવિતા નિજી સંવેદન અને એને અનુરૂપ સહજ ભાષાસંયોજના વડે સિદ્ધ થાય છે, એમાં એક શબ્દ, અરે વર્ણ પણ વધારાનો ન હોય... કે આગળપાછળ ન થઈ શકે... કવિતાની આવી ચુસ્ત પરંતુ પ્રસન્નકર ઈમારત રચનાર કવિ તરીકે આપણે જયદેવ શુક્લને ઓળખાવી શકીએ. ‘પ્રાથમ્ય’નાં કાવ્યો એનાં ઉદાહરણો છે. ‘તામ્રવર્ણી હવાના અંગાંગે’, ‘ભેજલ અંધકારમાં-’ અને ‘વૈશાખ’ ‘તાલકાવ્યો’ જેવી અનેક રચનાઓ અહીં ટાંકી અને વિશ્લેષી શકાય. પ્રકૃતિ તથા આસપાસનો પરિસર આ કવિતામાં કલ્પનો બનીને વધારે સહજતાનો આસ્વાદ્ય અનુભવ કરાવે છે.

ચારે બાજુએ અરાજકતા છે, હતાશા છે, કૈંક વિષાદ ઘૂંટાતો જાય છે. આકાશના તારાઓ જેવી ચળકતી શક્યતાઓને પણ ઠંડાંગાર-બર્ફીલાં શાસકવલણોએ થીજાવી-બૂઝાવી દીધી છે. આ શારી નાખતી વ્યથાવેદનાને કવિ જયદેવ શુક્લ પૂર્ણ કાવ્યત્વથી રજૂ કરે છે, જોઈએઃ-

માગસરની અમાવસ્યા

બહુસ્તરીય અભિવ્યક્તિ કરતી આ રચનામાં કવિની વ્યથાવેદના કાંટાની જેમ આપણને ભોંકાય છે ને અંતની અસહાયતા વિહ્વળ કરી મૂકે છે.

જયદેવ શુક્લની કવિતા બીજા પણ અનેક ઉન્મેષો પ્રગટાવે છે બ્રાહ્મણસંસ્કાર, સંગીત તથા ચિત્ર સાથેનો લગાવ આપણા આ કવિની કવિતાને વિશેષ પરિમાણો આપે છે. કવિતાને શુદ્ધ કવિતા/ નરી અને નકરી કવિતાની દિશામાં લઈ જવાનું તપ જયદેવના બીજા કાવ્યસંચય – ‘બીજરેખા હલેસાં વિના તરતી રહે’–માં પણ પમાય છે. ‘જનાન્તિક’ ગુચ્છની રચનાઓ, પ્રેયસી તથા મા વિશેના કાવ્યો, પૃથ્વી વિશેના ત્રણ લઘુકાવ્યો અને ‘સ્તનકાવ્યો’ જયદેવની ઉત્તમ કવિતાના નમૂના છે. એમાં સંવેદન, સહજ આવતાં કલ્પનો-પ્રતીકો, તત્સમ પદાવલિ-નું સંવાદિતાભર્યું સંયોજન આ કવિતાને આસ્વાદ્ય અને દૃષ્ટાંતરૂપ બનાવે છે. કાવ્યકળાનાં નોંધવા સરખાં ઉદાહરણોરૂપે જયદેવની કવિતા અગ્રેસર હોવાની પ્રતીતિ થાય છે.

જયદેવની કાવ્યરુચિ ચિત્ર-સંગીત-શિલ્પ-ફિલ્મ જેવી કળાઓના સતત ચાલતા આવતા અભ્યાસ અને આસ્વાદથી વધારે સંમાર્જિત અને કલા-આગ્રહી બનેલી છે. કલાના માનદંડો આ કવિ પોતાની કવિતાને પણ લાગુ પાડી જુવે છે. જયદેવ શબ્દ-વિન્યાસનું નાવિન્ય, પ્રયોગ માટે નહિ પણ સંવેદન તથા એની કાવ્યત્વપૂર્ણ અભિવ્યક્તિ માટે લાવે છે. ‘કાંટો’ અને ‘તાળું’ જેવાં કાવ્યોમાં લોકજીવન સન્દર્ભો તથા એવા લોકભાષાના પ્રયોગો અને કાકૂઓ મળે છે. બાકી મહદંશે જયદેવની ભાષા-સંરચના તત્સમ છે અને ચિત્રાત્મકતા/ દૃશ્યાત્મકતા એનો ખાસ વિશેષ છે. સંગીત અને ચિત્રશૈલીનો વિનિયોગ કરતી રચનાઓ આ રહીઃ-

જલસો

તામ્રવર્ણી હવાના અંગાંગે

‘જલસો’-માં શરીરનાં અંગો સાથે સંગીતના સંકેતો તથા વાદ્યોનું સાદૃશ્ય રચી રતિભાવને વ્યક્ત કર્યો છે. બીજી રચનામાં પ્રકૃતિ-વસંત પરિસરને ઇન્દ્રિયસંવેદ્ય નૂતન કલ્પનોમાં મઢીને રજૂ કરવામાં કવિની સિદ્ધિ પણ પમાયા વિના રહેતી નથી. ક્યાંક પુનરાવર્તન પામતાં કલ્પનો, ક્રિયારૂપો જેવી મર્યાદા કરતાં ઉત્તમ અ-પૂર્વ કલ્પનો પણ મળી જાય છે. દા.ત.  

– જયદેવની કવિતા નિજી અને કાવ્યત્વના વિશેષોથી વિ-શિષ્ટ બની છે.

યજ્ઞેશ દવેની કવિતામાં સાંપ્રત નગરચેતના અને નાગરી મનોરુગ્ણતાનું વિવિધ છટાઓમાં આલેખન થતું રહ્યું છે. વસ્તુજગત અને ઇતિહાસ પરંપરાને સાંકળી લેતાં એમનાં ‘જળની આંખે’-નાં દીર્ઘકાવ્યો અનુ-આધુનિકતાની ભોંય રચવામાં અગ્રેસર હતાં. પછી તો વર્તમાન જીવનની અનેક વિભીષિકાઓ આ કવિએ અછાંદસમાં, તળબોલી-લયમાં પુરાકથાનાં રૂપો લઈને વર્ણવી છે. ‘આદિમાતા’ બહુ પરિમાણી મહત્ત્વાકાંક્ષી રચના છે – જે આદિમાતાથી વર્તમાન સુધીની જીવનચેતના-(જેના કેન્દ્રમાં સ્ત્રીચેતના છે) ને ઊંડળમાં લે છે. ‘હેલો...’ની જેમ ગરીબ મજૂર વના જેતા સાથેની વાતચીતની કવિતા કે વ્યસન-બંધાણની કવિતા યજ્ઞેશ દવેની કવિતાનો વ્યાપ અને સ્થિત્યંતરો પણ બતાવે છે.

આપણી કહેવાતી લોકશાહી અને એવો જ આપણો દાંભિકતા ભરેલો સમાજવાદ ગરીબોની વલે કરે છે... આ કવિ એવાં અમાનુષી વલણો વિશે આક્રમકતાથી લખે છે.

જ્યાં દિવસે અંધારી નવેળીમાં પ્રૌઢ સ્ત્રીઓ

નજર ચૂકાવી/ પેશાબ કરવા જાય છે ઝટપટ

જ્યાં આછા કણસાટથી બબડતું શરીર

ઊંઘ ઘેરાયેલી આંખે

કવિતા અને કમીટમેન્ટ બંનેનું રસાર્દ્ર પ્રત્યાયન કરતો આ કવિ પણ અનોખો છે.

વિનોદ જોશી માટે કહી શકાય કે તેઓ સિદ્ધહસ્ત કવિ છે અને કવિ તરીકે ગુજરાત બ્હાર પણ ખાસ્સા પ્રસિદ્ધ છે. સંસ્કૃતવૃત્તબદ્ધ કાવ્યો, સૉનેટ, પ્રલંબ પદ્યવાર્તા વડે પોતાનું કવિત્વ સરાણે ચઢાવીને સફળ કવિ તરીકે જાણીતા કવિ વિનોદ જોશીએ લોકભાવો-લોકલયો-લોકભાષાને એકસાથે સંયોજીને લાલિત્યપૂર્ણ ગીતકાવ્યો આપ્યાં છે.

વિનોદ જોશીનું ચિત્ત ‘ગીતકાવ્ય’ સિદ્ધ કરવા માટે વધુ સંનદ્ધ છે. એમની ગીત કવિતાની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ તારવીએઃ-  

‘ઝાલર વાગે જૂઠડી’નાં ગીતો નાયિકાકેન્દ્રી છે આ નાયિકા કન્યાકાળમાં પ્રવેશતી કિશોરી છે. કાં તો એ કુંવારકા છે, નવોઢા છે. વિરહિણી કે પ્રોષિતભર્તૃકા છે. ગોપજીવનની આ યૌવનાના પ્રણયભાવોની અનેકવિધ છબીઓ એમનાં ગીતોમાં ઝીલાય છે. પ્રેમના વિવિધ ભાવસંવેદનાનું અહીં સદ્યોેગમ્ય ચિત્રણ થયું છે. વિનોદ જોશીમાં પ્રણયકેન્દ્રી ગીતો વધારે મળે છે. એમાંય નાયિકાના મુખમાં મુકાયેલાં ગીતો વધુ છે – એટલે કોક અપવાદ સિવાય મોટેભાગે ગીતની મુગ્ધા નાયિકા પોતાના પ્રેમસંવેદનની વાત માંડે છે. ‘ઝાલર વાગે –’ કે ‘પ્રોષિત-ભર્તૃકા’ આવાં જ દૃષ્ટાંતો છે. કલ્પનો અને પ્રતીકોનો પ્રયોગ ગીતમાં મૂર્તતા માટે કે સંવેદનાને સઘન તથા સ્પર્શ્ય બનાવવામાં થાય છે. સંયોગ આદિના સંકેતો રચવા વિનોદમાં કુંજડી, ચણોઠડી, શેરડીનો સાંઠો જેવાં પ્રતીકોનો વિનિયોગ થયેલો છે. કલ્પનોમાં નવતાંને તાજપ સાથેની વિનોદની નિજી મુદ્રા ઊપસી આવી છે. દાત ઝાંખી બળે રે, શગદીવડી/ઘેરી ઊભાં અંધારાં ઘનઘોર / ઝાલર વાગે જૂઠડી...

ઉક્ત કલ્પનોની યાદી જોતાં બે વસ્તુ તરત સામે આવે છે. એક તો સોરઠી ગોપજીવન – ગ્રામજીવનનો પરિવેશ. ને બીજું કે એ પરિવેશને સચોટ વ્યક્ત કરતાં તળપદા કે લોકબોલીના ખાસ સંદર્ભમાં બોલાતા-વપરાતા શબ્દો. વિનોદનાં ગીતોની નાયિકા કોક સોરઠી ગામડામાં વસે છે વળી એની સંવેદનાને વ્યક્ત કરવા ‘મોર’ અને ‘પારેવડાં’ જેવાં શબ્દો પ્રતીકરૂપે ઘણીવાર આવ્યા છે. મોર તો માણિગરનું પ્રતીક છે ને પારેવડાં નાયિકાના સ્તનદ્વયને સૂચવે છે એથી રાગાવેગના સંકેતો મળતા રહે છે. ઇન્દ્રિયસંતર્પકતા આ ગીતોનો ગુણ વિશેષ છે. ઇન્દ્રિયરાગી કલ્પનોથી આ વાતની પ્રતીતિ થાય છે પ્રસ્તુત વડે જે અભિપ્રેત છે તેનો સંકેત આપતાં કલ્પનો પ્રતીકો ગૂંથવામાં આ કવિ માહેર છે. વળી કાવ્યના મુખ્ય ભાવતંતુ સાથે એ સંવાદપૂર્ણ બનીને આવે છે.

ગ્રામ પરિવેશની સાથે નાયિકાના વયાનુસંધાને આ ગીતોમાં વિવાહ-લગ્ન-સંવનન-વિરહ-સંયોગને સૂચવતાં કલ્પનો કે એવા શબ્દસંકેતો પણ ધ્યાન ખેંચે છે. દાત મીંઢળ, નાડાછડી, માંડવો, કરેણ, આંગણ, કેળ, તોરણ, પાંપણ, કેસરિયા, પરદેશી, કૂવાકાંઠો, વહુવારુ, ગોરાંદે, સૈયર, સાસુ, પાનેતર, મોતી ટાંક્યાં, આસોપાલવ, આંબલો, અત્તરની શીશી, શ્રીફળ, વેલડું, મૈયર, રામણદીવો, મશરુનાં ચીર, જોબન, કેડ્ય પાતળી, હસીને ખણે ચૂંટિયું, પેડુએ પાતળી, પરણ્યો ઊભો વાંસ, સેંથી, નાવલો, કોલ, હૈયાડાબલી, સોહાગનાં સિંદૂર, ઝાંઝર, દામણી, અંજળ, વહાલમજી, કંકોતરી, લવિંગડીનું પાન, મોજલ્લડી, સોપારીનો કટ્ટકો, અલ્લડ, સાથિયા, ઝરૂખડા, ઉજાગરા, શેરી, ઓસરી, નીંદરનો ચોર, માથાબોળ, ટહુકા, તોફાન, શણગાર, તંબોળી પાન, અણસાર, રૂમઝૂમ થાતી, આંસુ, લાપસી, કુલેર... કૈં કેટલાય શબ્દો મુગ્ધા-નવોઢા-વિરહી યૌવનાના મનોભાવોને વ્યક્ત કરી રહે છે.

ભાવનિરૂપણ અને શબ્દસંયોજનાઃ બેઉનું સામંજસ્ય રચવા તરફની કાળજી પણ આ ગીતકવિમાં દેખાઈ આવે છે. ગીતોમાં લય-વૈવિધ્ય ઘણું છે. મુખડા અને અંતરાઓની રચનામાં એ વૈવિધ્ય આણે છે. ક્યાંક એક, બે કે ત્રણ પંક્તિના મુખડો આવે... એમાં ધ્રુવપંક્તિ રૂપે મુખડો અંતરા પછી પુનરાવૃત્તિ પામે ત્યારે એક કે અડધી પંક્તિનો જ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યાનાં દૃષ્ટાંતો છે. પંક્તિ યુગ્મના પ્રાસથી ચાલતી ગીતરચના પણ મળે છે. ઝીંગોરા હપ્પા/ પટેલ પટલાણીમાં મુખડા પછી ત્રણ ત્રણ દોહરા/ સોરઠા પ્રયોજીને રૂપવૈવિધ્ય સાધવામાં આવેલું છે. ક્યાંક અંતરા બબ્બે કે ચચ્ચાર પંક્તિનાય લેવાયા છે. દીર્ઘલયની સામે કવિએ ટૂંકા લયની પંક્તિઓ લીધી છે. પ્રાસયોજના સહજ અને સાર્થ હોય એ પણ જોવાયું છે. લયની આવી ભાતો સિદ્ધ કરવામાં લોકગીતોના લયનો લાભ લેવામાં આવ્યો છે.

વિનોદ જોશીનાં ગીતોમાં રતિનું, સંયોગ-શૃંગારનું આલેખન વધારે છે. ઊર્મિગીત સ્વાભાવિક જ રંગદર્શિતાવાળું હોય. વિનોદ જોશીમાં એવી રંગદર્શિતા રતિ-આલેખન વેળાએ આક્રમક બનતી લાગવા છતાં એ સંયમની સીમા લોપતી નથી. સ્વસ્થ રીતે કવિ રતિરાગનું નિરૂપણ કરે છે, એમનાં બે ગીતોના અંશો જોઈએ તો જણાશે કે આપણે આગળ જે કાવ્ય-વિશેષો ગણાવ્યા તે બધા અહીં હાજર છે.

પાળે  ઊગી  ચણોઠડી  એના  વેલાને નહીં વાડ...

વાટું  અરડૂસી બે વાર / ચાટું ઓસડ બીજાં બાર

ઝાંખી  બળે  રે શગ દીવડી/ ઘેરી  ઊભાં  અંધારાં ઘનઘોર

આવી આવીને ઊડ્યા કાગડા/ પડ્યાં સૂનાં મોભારા સૂના મ્હોલ

‘શિખંડી’ દીર્ઘ (ખંડ) કાવ્ય ઉપરાંત સર્જનક્ષણને – એ તોફાનને – રતિ આવેશ શા વાવાઝોડાને – વર્ણવતાં, પૃથ્વી છંદમાં તથા તત્સમશૈલીમાં રચાયેલાં વિનોદ જોશીનાં સૉનેટો પણ ધ્યાનપાત્ર છે. દોહરો-સોરઠો તથા ગઝલનો પ્રયોગ પણ આ કવિ સફળ રીતે કરી બતાવે છે.

૦૦૦