સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – લાભશંકર પુરોહિત/મેથ્યુ આર્નલ્ડની કવિતાભાવના: Difference between revisions

૬:૨ આર્નલ્ડ, મોટે ભાગે, ‘જીવન' પદને નૈતિક-ભાવાત્મક પ્રદેશોના અર્થમાં પ્રયોજતો જણાય છે. જીવનના આચાર વિષયક પાસાંને એ વધુ મહત્ત્વ આપે છે. જીવનનો ઘણો ખરો પ્રદેશ આ આચારક્ષેત્રમાં સમાઈ જાય છે. ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે, આર્નલ્ડ, ગાણિતિક પરિભાષામાં જીવનના – ૪/૫, ૫/૬, ૩/૪- એવા પ્રમાણભાગને આચારપ્રદેશ તરીકે ઘટાવે છે; તો ક્યારેક, ‘ગમે તેમ પણ, આચાર આપણા જીવનનો અત્યંત ગણનાપાત્ર પ્રદેશ' હોવાનું દર્શાવે છે. <ref>જુઓ વિલિયમ્સ રોબિન્સનું આ અંગેનું વિધાન 'The arithmatical quibbling with which Arnold speculates upon whether conduct should make fourfifths or even five sixths of life and then settles for three- fourths... In a late essay, he says, 'Conduct is, at any rate, a very considerable part of life." -The Ethical Idealism of Mathew Arnold, એજન, ૪૨</ref>જીવનપદ્ધતિની સમસ્યાનો ઉકેલ સમુચિત આદર્શો વિચારોની સંપ્રાપ્તિ અને પ્રયોજન(application)માં રહ્યો લાગે છે. અને આદર્શો એના સ્વાભાવિક રૂપે જ નીતિપૂર્ણ-નૈતિક છે.

આદર્શો અને નીતિની અભિન્નતા આર્નલ્ડના મનમાં એટલી દૃઢતાપૂર્વક વસી ગઈ છે કે આદર્શોની પૂર્વે ‘નૈતિક” વિશેષણ પણ એને પુનરુક્તિદોષ જેવું ભાસે છે. આ વાતને વર્ડ્ઝવર્થ વિષયક લેખમાં દીવા જેવી સ્પષ્ટ કરીને મૂકી છે. એ નોંધે છે : “આ આદર્શોને નૈતિક આદર્શો કહેવામાં કડક અને હાનિકારક મર્યાદા પ્રવેશતી હોવાનું કહેવાય છે. એમ કહેનારાઓને મારો ઉત્તર છે કે આવું કશું બનતું નથી. કારણ કે, ખરેખર તો, નૈતિક આદર્શો જીવનનો એટલો બધો પ્રમુખ ભાગ છે. ‘કેમ જીવવું' એ સમસ્યા પોતે જ નૈતિક આદર્શ છે...જીવનપદ્ધતિના પ્રશ્નના સમગ્ર પ્રદેશતળે આવતી કોઈ પણ બાબતને, અલબત્ત, વ્યાપક અર્થમાં, 'નૈતિક’ સંજ્ઞા આપવી ઘટે. "<ref>'It is said that to call these ideas moral ideas is to introduce a strong and injurious limitation, I answer that it is to do nothing of the kind, because moral ideas are really so main a part of human life. The question, 'how to live' is itself a moral idea... A large sense is of course to be given to the term moral. What ever bears upon the question, how to live' comes under it' - Essays in Criticism, Second Series, 84</ref> જીવનની અનંતવિધ ભાવસ્થિતિઓ આચારરીતિ સાથે સંકળાયેલી છે અને આ આચારની પીઠિકા આદર્શો છે એ દૃષ્ટિએ ભાવસ્થિતિ, આચારઆદર્શો પરસ્પર અનુસ્યૂત હોવાનો ખ્યાલ ઊભો થાય છે. આગળ એ ઉમેરે છે : “...એટલે, અહીં 'આદર્શો' પદને 'નૈતિક' પૂર્વગ લગાડવાને કારણે ભાગ્યે જ કંઈ ફેર પડે છે. કારણ, ખુદ માનવજીવન અત્યંત ભારે પ્રમાણમાં નૈતિકતા ધરાવે છે.’ <ref>‘...then to prefix to the term ideas here the term moral makes hardly any difference, because, human life itself is in so preponderating a degree moral,’ એજન, ૮૫</ref> વળી, આ નીતિ પોતે જ આદર્શનું પ્રભવસ્થાન છે. એટલે, 'નૈતિકતા' પ્રત્યેક વ્યક્તિ માટે નિઃશેષપણે નિશ્ચિત અને શોધિત આદર્શ-અમુક ચોક્કસરીતિમાં નિયમન પામતા માનવ આચાર-ને પ્રસ્તુત કરે છે<ref>૧૫. 'Morality represents, for everybody a thoroughly definite and ascertained in a certain manner.-Literature and Dogma, એજન, ૭ : ૧૦ </ref> એમ કહી શકાય. આ પ્રકારે, એક બાજુ, નૈતિકતા (morality)અને આદર્શો (ideas)નો અભેદ આર્નલ્ડની ધર્મ-સાહિત્ય-વિચારણામાં ગૃહીત છે; તો બીજી બાજુ, નીતિ અને ધર્મ વચ્ચે પણ કંઈક આ પ્રકારનો મર્મસંબંધ એને અભિમત છે. એની દૃષ્ટિએ, નીતિ અને ધર્મ વચ્ચે ‘ભેદ છે પણ માત્રાનો.’ શબ્દપ્રયોગમાંના માનવવિચાર અને માનવભાષાના હેતુને જો આપણે અનુસરીએ તો ધર્મ એ ઊર્મિ-ઉદ્ભાસિત અને ઉચ્ચીકૃત નીતિશાસ્ત્ર છે. ધર્મનો સાચો અર્થ કેવળ નીતિ નહિ, પણ ભાવસ્પૃષ્ટ નીતિ છે.<ref>‘...there is a difference, a difference of degree. Religion, if we follow the intention of human thought and human language in the use of word, is ethics heightened, enkindled, lit up by feelings'... And the true meaning of religion is thus, not simply morality, but morality touched by emotions.' એજન, ૭ : ૨૦ </ref> અને ‘‘ધર્મનો પરમ ગુણ છે નીતિને પ્રકાશિત કરવાનો.’<ref>'The paramount virtue of religion is, that it has lighted up morality.</ref> આ પ્રકારે, ‘નીતિ’ સંજ્ઞા અત્યંત વ્યાપક અર્થ ધરાવે છે. આચાર, આદર્શ અને ધર્મના મહત્ત્વના પ્રદેશોનો ‘નીતિ' (morality)માં અંતર્ભાવ થાય છે. એ કારણે જ 'નીતિ' શબ્દના સંકુચિત અને જડ અર્થ પરત્વે થોડીક ઉગ્રતા દાખવીને આર્નલ્ડ કહે છે : “જરી પુરાણી થઈ ચૂકેલી વિચારધારાઓ અને માન્યતાઓ સાથે (નીતિને) સાંકળવામાં આવે છે;... કેટલીક વાર, નીતિની સામે વિદ્રોહ પોકારનારી કવિતા પ્રત્યે આપણે આકર્ષાતા હોઈએ છીએ... અથવા નીતિની ઉપેક્ષા સેવતી કવિતા પ્રત્યે આપણે લોભાતા હોઈએ છીએ. આવી કવિતામાં વિષયવસ્તુ યાદૃચ્છિક હોય છે પરંતુ એની આકૃતિ ધ્યાનાર્હ અને સુંદર હોય છે. આ બંને કિસ્સાઓમાં આપણે જાતને છેતરતા હોઈએ છીએ. આ ભ્રમણામાંથી ઊગરવાનો ઉત્તમ ઉકેલ આ છે : આપણે જ્યાં સુધી એના ભીતરી અર્થમાં પ્રવેશવાનું ન શીખીએ ત્યાં સુધી તે મહાન અને અનંત શબ્દ જીવન ઉપર આપણા ચિત્તને ઠરવા દેવું.”<ref>(Morals) ‘... are bound up with systems of thought and belief which have had their day:..... We find attraction, at times, even in a poetry of revolt against them... or we find attraction in a poetry indifferent to them; in poetry where the contents may be what they will, but where the form is studied and exquisite. We delude ourselves in either cause, and the best cure for our delusion is to let our minds rest upon that great and inexhaustible word life, until we learn to enter into its meaning.' Essays in Criticism, Second Series, 85-86</ref> અહીં, નીતિ અને આદર્શોનો જીવન સાથેનો સંબંધ કેવળ આગંતુક કે આકસ્મિક પ્રકારનો નહિ પરંતુ મૂલગામી અવિશ્લેષ્ય અનુબંધના પ્રકારનો છે, એ વાત ભારપૂર્વક વ્યક્ત કરી છે. આ પ્રકારના સમવાયને કારણે જ, 'જીવન' અને 'નીતિ' શબ્દો લગભગ પર્યાયવાચી સ્થિતિમાં એમને મન ભાસે છે. અને એ કારણે જ, નીતિવિદ્રોહી કે નીતિઉપેક્ષિત કવિતાને તે જીવનવિદ્રોહી કે જીવનઉપેક્ષિત કવિતા તરીકે ઓળખાવે છે. આ રીતે જોઈશું તો, આર્નલ્ડની કાવ્યવિવેચનામાં નીતિ, આદર્શો, આચાર, ધર્મ જેવા શબ્દોનું અર્થમૂલ્ય 'જીવન'ની સમકક્ષ બને છે; અને આને પરિણામે, ધર્મ=આદર્શ=આચાર=નીતિ-જીવન - એ પ્રકારનું સમીકરણ બંધાતું લાગે છે. અને 'જીવન' નામે ઓળખાતા-તથા કવિતામાં વસ્તુરૂપે વપરાતા આ નૈતિક ભાવાત્મક કે આચારાત્મક પ્રદેશની સરહદો કાંઈ સાંકડી કે ટૂંકી નથી; ખુદ આર્નલ્ડ કબૂલે છે તેમ જીવનનો વ્યાપક અને અસીમ પ્રદેશ આચારની આણ તળે રહે છે.

અહીં જીવનમાંના ભાવાત્મક અંશો કરતાં, નૈતિક ને આચારાત્મક અંશોને, સર્જન વ્યાપારમાં પણ વધારે પડતું વજન મળ્યું છે. તત્કાલીન 'સંક્ષુબ્ધ ને વિચલિત ધર્મનીતિ'નાં વિશિષ્ટ વાતાવરણે આર્નલ્ડની કાવ્યવિચારણાને આ દિશા આપી છે. સમકાલીન ઇતર પ્રવાહો અને વલણો કાવ્યવિચારણા પર પણ કેવાં પ્રભાવક નીવડતાં હોય છે તેનું ઊડીને આંખે વળગે તેવું ઉદાહરણ આર્નલ્ડની કવિતાવિભાવનામાંનો જીવનવિચાર છે.

૭:૪ કવિતા સંકુલ-સૂક્ષ્મ જીવનઘટનાનું અર્થઘટન ને મૂલ્યાંકન કરી આપે છે તદ્વિષયક વિવેચન વ્યાપાર દ્વારા, પરંતુ ભાવકજગત સાથે એનો નિકટનો નાતો થવા પામે છે વિવેચનાંતર્ગત નિરાકર્તૃવ્યાપારને કારણે. અર્થઘટન ને મૂલ્યાંકનમાં જીવનવિવેચનની પૂર્ણતા નથી. જીવનસ્થિતિના આંતરિક ને પારસ્પરિક અર્થો ઉકેલી આપીને, એની હેયોપાદેયતાને એ સ્પષ્ટપણે પ્રસ્તુત કરે છે, અને એમ કરતાં કરતાં જીવનની કૂટ સમસ્યાઓનો તોડ કાઢી આપી એના નિરાકરણનો માર્ગ પણ એ ચીંધી આપે છે. અને એ રીતે, કાવ્યરૂપ જીવનવિવેચન સમાધાનાત્મક અર્થ પણ ધરાવે છે. અમૂર્ત આદર્શો અને વાસ્તવવ્યવહાર વચ્ચેનું અંતર પૂરી, પ્રત્યક્ષ આચારમાં પણ આદર્શો કઈ રીતે વ્યવહૃત થઈ શકે એની જાણકારી પ્રાપ્ત કરાવવાની શક્તિને, આર્નલ્ડ, કવિતાની એક મહત્ત્વની શક્તિ તરીકે ઘટાવે છે. આદર્શોને જીવન સાથે સાંકળી દેવાના કાર્યને કવિની કવિત્વશક્તિની ચરમતા તરીકે એ અવારનવાર ઉલ્લેખે છે. મહાન વિચારો, સિદ્ધાંતો કે આદર્શોની રજૂઆત જ પર્યાપ્ત નથી; પણ આ આદર્શો-વિચારોના જીવનલક્ષી વિનિયોગની સ્પષ્ટ સૂઝ પણ કવિતા આપી રહેતી હોય છે. અને એ રીતે, ‘માનવી વિશે, પ્રકૃતિ વિશે, અને માનવ જીવન વિશે’ના(On man, on nature, and on human life- Wordsworth) આદર્શોનો અન્વય સાધી આપીને, 'કેમ જીવવું' (how to live)ના પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરીને, જીવનને અર્થપૂર્ણ મે સવિશેષ રઢિયાળું બનાવે છે. એટલું જ નહિ કવિતાની આ વિવેચનશક્તિ જ શતઘા વ્યાધિથી પીડાતી વેદનાકુલ માનવજાતને, ચોગરદમ વિપત્તિ ને વિષણતાના વાતાવરણ વચ્ચે 4, ઊંડું આશ્વાસન ને જીવનબળ આપતી રહે છે. કવિતાની નોળવેલ જ ફુગ્સ માનવ-તાના ઊંડા ધાને રુઝાવી, વિશ્રાંતિ ને વિશ્રબ્ધિનો શીતળ અનુભવ કરાવીને પ્રાણધારણશક્તિની કામગીરી પણ બજાવે છે. કવિતામાંથી સાંપડતાં, 'સાંત્વન અને વિશ્રાંતિ તેની વિવેચનશક્તિના પ્રમાણ પર નિર્ભર રહેશે, ૩૧<ref>૩૧. ‘...the consolation and stay will be of power in proportion to the power of criticism of life.'<br>- Essays in Criticism, Second Series, 3</ref> એવા આર્નલ્ડના કથનના ગર્ભમાં, કવિતારૂપ વિવેચનની સાંત્વનામૂલક નિરાકર્તૃશક્તિ અને વિશ્રાંતિમૂલક ધારણશક્તિના અર્થો સંનિહિત છે.

૭:૬ ભાવકને સાંત્વન ને સમાશ્રય પ્રદાન કરવાની કવિતાની શક્તિનો આધાર, મહીંથી પ્રગટ થતી જીવનવિવેચનની શક્તિ પર અવલંબે છે; ને આ કવિતાગત વિવેચનને આલંબન છે કાવ્યગત સત્ય અને સૌંદર્યના નિયમોનું. એટલે કવિતાનો આખોયે ઠાઠ આખરે મંડાય છે સત્ય-સૌંદર્યના નિયમો ઉપર, તો પછી આ કાવ્યગત સત્ય અને સૌંદર્યના નિયમો વળી શી ચીજ છે? આર્નલ્ડે નામ પાડીને વાત કરી નથી, પણ આદર્શોના કાવ્યાત્મક નિરૂપણ માટે 'આવશ્યક શરત' જેવા આ કાવ્યનિયમો ઉચ્ચ ગાંભીર્યને કારણે સાંપડતા હોવાનું વ્યવહિત સૂચન એના લખાણમાંથી મળે છે. અને આ ઉચ્ચ ગાંભીર્ય સિદ્ધ થતું હોય છે કવિ-સર્જકની માનવી તરીકેની સંપૂર્ણ જીવન-નિષ્ઠામાંથી. આ રીતે જોઈએ તો ઉત્તમ કવિતા વિશેનો આર્નલ્ડનો અભિપ્રાય આખરે ઠરે છે કવિની માનવી તરીકેની આંતરનિષ્ઠાની ભોંય પર.

૭:૮ આર્નલ્ડની કાવ્યવિવેચનમાંની અન્ય સંજ્ઞાઓની માફક 'વિવેચન' સંજ્ઞાના ભિન્નાર્થવાચી સંકેતો મતભેદ અને તકરારનું મૂળ કારણ રહ્યા છે. 'વિવેચન' પદમાંની વિભિન્ન અર્થછાયાઓના વ્યાપક પરિપ્રેક્ષ્યમાં એને જો તપાસીએ તો આ ‘જીવન વિવેચન' વર્ણનાત્મક કે વ્યાખ્યાત્મક સ્તરને વળોટીને અર્થઘટન, તારતમ્ય, મૂલ્યાંકન, નિરાકરણ, સાંત્વન, સમાધાન - આ સૌ ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશોમાં વિચરતું લાગશે. આર્નલ્ડની કવિતાભાવનામાંના જીવનવિવેચન વિષયક મર્મને પામવાનો, કદાચ, એ જ ઇષ્ટ માર્ગ ગણાવ:

૯:૨ આર્નલ્ડ, ઉત્તમ કવિતાની કસોટી માટે, આ યથાર્થ મૂલ્યાંકન રીતિ (real estimate)ને એક માત્ર સર્વથા ઉચિત પદ્ધતિ તરીકે ગણાવે છે. સત્ય ને ગાંભીર્યના કાવ્યગુણો જેમાં તંતોતંત ઊપસી આવ્યા હોય તે પ્રકારની નીવડેલી રચનાઓની પંક્તિઓ કે તે ખંડકોની સાથે વિવેચ્ય કૃતિની પંક્તિઓ કે ખંડકોને સરખાવીને પ્રસ્તુત કૃતિની ઉત્તમતા અંગેનો નિર્ણય આપી શકાય. એવો એનો અભિપ્રાય છે. પરંતુ આ અભિપ્રાયની સ્વીકાર્યતા સંદેહાસ્પદ છે.

૯:૩ કવિતાની કસોટી માટે યથાર્થ મૂલ્યાંકન રીતિને મુકાબલે ઐતિહાસિક અને વૈયક્તિક રીતિઓનો આંક ઊતરતો મૂક્યો છે. આ અભિપ્રાય પણ ચિંત્ય બની રહે. જોઈ જોઈને જોઈએ તો કોઈ પણ કૃતિનું મૂલ્યાંકન વૈયક્તિક કે અંગત રુચિ અને અનુભૂતિને સાવ ઉવેખીને કરવાનું શક્ય લાગતું નથી. ભાવકના કેળવાયેલા રુચિતંત્રનો હિસ્સો કવિતાનિર્ણયમાં મહત્ત્વનો હોય છે. આર્નલ્ડ જેનો પુરસ્કાર કરે છે તે સ્મૃતિક્ષમ પંક્તિઓ- ખંડકોની સાહેદી સ્વીકારીને ચાલતી યથાર્થ મૂલ્યાંકન રીતિ (real estimate)ની ઘટનામાં પણ, પટાંતરે અધિકારી ભાવકની સંસ્કારપૂત અંગત કાવ્યરુચિનું પ્રવર્તન હોય છે, કહો કે કસોટી રૂપ પદ્ધતિના આ મૂળમાં પણ પ્રચ્છન્નપણે વૈયક્તિક પદ્ધતિ પ્રવર્તી રહી હોય છે.

૧૦:૧ આર્નલ્ડની સમગ્ર કાવ્યવિચારણા ઉત્તમતા, પ્રભાવકતા ને વ્યાપકતાના ખ્યાલમાં સવિશેષ રાચતી રહે છે. કવિતાનું એકચક્રી શાસન સ્થાપવાના વ્યામોહમાં કવિતાને જ તે માનવસંસ્કૃતિની કેવળ યથાર્થ સત્તા તરીકે પ્રમાણે છે. તત્ત્વજ્ઞાનને તો ભ્રાન્તિરૂપ આભાસી જ્ઞાનની કોટિઓમાં જ લેખે છે, એટલું જ નહિ, વિજ્ઞાન, ધર્મ અને વિજ્ઞાન તત્ત્વજ્ઞાનને મુકાબલે કવિતાની સ્થાયી પ્રભાવકતા અને સાંત્વનક્ષમતા દર્શાવીને, ધર્મ-તત્ત્વજ્ઞાન કરતાં ઊંચેરી પંગતની અધિકારિણી ઠરાવે છે. વર્ડઝવર્થ અને શેલી જેવા એના પુરોગામીઓ કવિતાને તત્ત્વજ્ઞાનના માધ્યમ તરીકે સ્વીકારીને ચાલે છે, જ્યારે આર્નલ્ડ, કવિતાને તત્ત્વજ્ઞાનના આ વૈતરામાંથી છોડાવીને, જાણે કે. સ્વાયત્ત અને સાર્વભૌમ પ્રદેશની ઘણીરણી તરીકે સ્થાપે છે. એટલાથીયે સંતોષ ન વળતાં, ધર્મ-તત્ત્વજ્ઞાનનાં વળતાં પાણીની વેળાએ, એ ઉભયની કામગીરી પણ કવિતાને ભળાવે છે. એમ કરવામાં કવિતાનું માહાત્મ્ય વધે ખરું, પણ ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન જીવનસંસ્કૃતિના એવા હીણા ઉન્મેષો છે ખરા કે કવિતા જેવો વિલક્ષણ પ્રકૃતિ ધરાવતો જીવનવ્યાપાર પેલાં બંનેની અવેજીમાં એની કામગીરી નભાવતો રહે? ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનને પણ કવિતા જેટલી જ -રતિભાર પણ ઓછી અદકી નહી એવી -પોતપોતાની સુદીર્ઘ પરંપરા અને આગવી હેસિયત છે. સંસ્કૃતિના આરંભકાળથી જ તત્ત્વજ્ઞાન 'અથાતો બ્રહ્મજિજ્ઞાસા'ના સત્યશોધન વ્યાપાર રૂપે અને ધર્મ જીવનસાધનાના હૃદયવ્યાપાર રૂપે સાથે સાથે ગતિ કરતાં રહ્યાં છે. કવિતા ક્યારેક દર્શનગર્ભરૂપે, ક્યારેક ધમ્મ શરણં ગચ્છામિ રૂપે, તો ક્યારેક પ્રજ્ઞા - હૃદયના ઉભય પ્રવાહોને સમન્વિત રૂપે ધારીને ચાલતી રહી છે; પરંતુ એનો અર્થ એવો નથી કે ધર્મ - તત્ત્વજ્ઞાનનો આત્યંતિક અંતર્ભાવ કવિતા ધરાવે છે-વા ધરાવી શકે. ધર્મ કે તત્ત્વજ્ઞાનની કોઈ માન્યતા(belief)માંથી માનવીની આસ્થા(confidence) ઊઠી જાય ત્યારે એ અવકાશને જ વેંઢારવાનો રહે છે. ધર્મ - તત્ત્વજ્ઞાન પોતે જ એવા સશક્ત ઉન્મેષો છે કે એની અવેજી રૂપે કવિતા કે અન્ય કશા પદાર્થો કામ ન આપી શકે. એ કારણે, ધર્મ- તત્ત્વજ્ઞાનનાં પ્રયોજનો(functions)ની કવિતાને થતી ભળામણીનો આર્નલ્ડનો ખ્યાલ સમુચિત લાગતો નથી.

-The Use of Poetry & the Use of Criticism. T.S.Eliot, 115 <br>

(ब) 'His preoccupations..... makes him too exclusively concerned with great poetry, and with the greatness of it.' એજન, ૧૧૮ <br>

(क) ‘...it is far too general to be of much help.... finding out precisely what is that poetry does and how it does it..... But on this question of the relation of poetry...... he only comments in the most general terms.’<br>

‘ફલશ્રુતિ’ પૃ. ૧૪૮ થી ૧૭૨.</ref>  'કવિતા' સંજ્ઞા દ્વારા પણ એને ઉદિષ્ટ છે સર્જનાત્મક સાહિત્ય માત્ર. કલ્પનોત્થ સાહિત્યના પ્રકાર વિશેષ તરીકે 'કવિતા'ની ચર્ચા, ઘણે ભાગે, સ્પષ્ટરેખ બનતી નથી. આ ઉપરાંત, સત્ય અને ગાંભીર્યની અમૂર્ત ચર્ચામાં પણ તેની કાવ્યવિચારણા ઘણી વખત અટવાતી રહે છે.

* ૧૧:૧ જો કે એફ.આર.લેવિસ, આર્નલ્ડના વિવેચનને 'સહેજ ચડિયાતા ચોપાનિયા ' ૪૩ તરીકે ઓળખાવે છે, આમ છતાં કાવ્યવિવેચનની પરંપરામાં આર્નલ્ડની વિવેચનાનો સાવ કાંકરો કાઢી નખાય તેમ તો, નથી; પલટાતી જતી કાવ્યવિભાવનાના વિકાસમાં, આર્નલ્ડનું ઐતિહાસિક મૂલ્ય પણ છે. એમણે કવિતાની સમગ્ર વિચારણા સમાજ ને જીવનની ભૂમિકા પર રહીને કરી છે. વિજ્ઞાનની કેટલીક આશ્ચર્યકારક ઉપલબ્ધિઓને કારણે બદલાતા જતા સામાજિક અને વૈયક્તિક જીવનસંદર્ભના એ સાક્ષી હતા. ધર્મ તથા વિજ્ઞાનની પરિવર્તિત સ્થિતિના પ્રકાશમાં કવિતાની ઉપકારકતાને નિહાળવાની એમની દૃષ્ટિ, એકલા કાવ્યવિચારકની નહિ, સમાજચિંતકની પણ રહી છે. એ કારણે જ સત્ય અને ગાંભીર્ય, નીતિ અને આદર્શો : આ સૌ ખ્યાલો એની કવિતાવિચારણામાં કેન્દ્રસ્થાને ‘Wheher it is fair to demand that all hills should be Alps.' કવિતાની આ પ્રકારની થોડીક એકાંગી કહી શકાય તેવી ચર્ચાની ઊણપ અંગે આર્નલ્ડના મનમાં પણ સંદેહ તો છે જ. 'Poems'ની બીજી આવૃત્તિની પ્રસિદ્ધિટાણે (૧૮૫૪) પ્રસ્તાવનાની પૂર્તિ રૂપે જોડેલી ‘જાહેરાત'માં એનો નિર્દેશ પણ એણે કર્યો છે. એ કબૂલે છે કે કાવ્યવિષય અંગેના પોતાના અભિપ્રાયો ઊર્મિકવિતા(Lyrical)ને કેવી રીતે અને કેટલે અંશે લાગુ પડે તે વણસ્પકર્યો પ્રશ્ન રહી ગયો છે. એ સ્થળે ઉક્ત ચર્ચા પ્રસ્તુત નથી અને તે માટે સમય પણ નથી એમ કહીને એની ચર્ચા તત્પૂરતી તો ટાળે છે; પરંતુ પાછળના સમયમાં પણ, 'ઉત્તમ કવિતા' સિવાયની સાધારણ કવિતા - ઊર્મિકવિતા સંબંધે 'વણસ્પરર્યો પ્રશ્ન' વણસ્પશ્યોં જ રહી ગયો છે.રહે છે. કવિતાની આકૃતિ, અભિવ્યક્તિ, અન્ય કળાઓનાં ઉપકરણો સાથે એનો ભેદ- આ સૌ તરફ એણે ઓછું ધ્યાન આપ્યું છે, એ તો આપણી આજની વિકસિત કાવ્યદૃષ્ટિને ખૂંચે.