પન્નાલાલ પટેલ : ગુજરાતી ગ્રંથકાર શ્રેણી/પન્નાલાલની કૃતિઓ: Difference between revisions

– રસપ્રદ મુદ્દો તો એ છે કે પન્નાલાલે આ જાતની કેફિયત પેલી અગમનિગમવાળી વાતની સાથોસાથ જ રજૂ કરી છે. પણ તેમનું આ બયાન વધુ વાસ્તવિક લાગે છે. વાર્તાવિકાસના દરેક તબક્કે કોઈક ‘ભોળિયા જેવું તત્ત્વ’ તેમને દોરી રહે છે, એ વાત, અલબત્ત, મંજૂર. પણ, અંતે પૂર્ણતમ કળાની ખાતરી એ ‘તત્ત્વ’ પણ આપી શકે નહિ, એમ જ કહેવાનું રહે છે.

પછીથી, ’૭૭માં પણ, બીજા એક પ્રસંગે તેમણે આ જાતની કેફિયત આપી છે : “વાર્તા કે નવલકથા લખતી વેળા હું સદંતર રીતે એ પ્રકારના વાતાવરણમાં મુકાઈ જાઉં છું.”૧૮<ref>૧૮. ‘ગ્રંથ’, મે, ૧૯૭૭, પૃ. ૧૧</ref> વગેરે.

પન્નાલાલની કથાસૃષ્ટિના વ્યાપ (range)નો ખ્યાલ કરતાં બીજો એક મુદ્દો બહાર આવે છે. તેમની મોટા ભાગની નવલકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓ તરુણતરુણીના પ્રણયસંબંધમાં કે લગ્નજીવનમાં ઊભી થતી ગૂંચોની આસપાસ રચાયેલી છે. જોકે પ્રેમ–મિલન, વિરહ કે વૈફલ્યના કે લગ્નજીવનના પ્રશ્નો કંઈ નવા નથી. પણ આ જાતના વિષયની માવજત કરવામાં કે તેનું નિર્વહણ કરવામાં પન્નાલાલની વિશેષતા છતી થાય છે. તેમાંયે નારી પાત્રોના આલેખનમાં પન્નાલાલ એકદમ નિરાળા તરી આવે છે. ઝમકુ, જીવી, રાજુ, ચંપા, કેસરી, ઝૂમી, લાડુ, નવલ, રતન અને દરિયાવ જેવાં નારીપાત્રોનું હૃદય પન્નાલાલે જે માર્મિક સૂઝથી ખુલ્લું કર્યું છે, તેમાંથી આપણે એમ માનવા પ્રેરાઈએ કે કોઈક પ્રેયોમૂર્તિ શી નારીને ઓળખવાની મથામણમાંથી એ પાત્રો સાકાર થયાં હશે. પોતાની સર્જકતાને પ્રેરતાં બળોની વાત કરતાં તેમણે સ્વીકાર્યું ય છે : “હકીકતમાં તો મારા ઉપર મારામાં રહેલા પેલા સહજ તત્ત્વને એક યા બીજી રીતે સ્પર્શી જતા નારીતત્ત્વના ઋણ સિવાય ભાગ્યે જ કોઈનું ઋણ હશે.”૨૧<ref>૨૧. એજન, પૃ. ૭/૮</ref> તેમની કથાસૃષ્ટિમાં પ્રણય અને લગ્નના પ્રશ્નો નિમિત્તે માનવહૃદય વારંવાર જે રંગદર્શી ઘેરાશ ધારણ કરે છે. તેના મૂળમાં જાણે કે તેમનામાં રહેલા સર્જકની કોઈ ઝંખનાના ‘નારીતત્ત્વ’ની ખોજ રહી છે!

અને, આમ જુઓ તો, પન્નાલાલના મન પર, તેમણે કથાલેખન આરંભ્યું તે સમયે ગાંધી, ટાગોર કે એવા બીજા કોઈ મહાન ચિંતકની વિચારસરણીનો પ્રભાવ હોય એમ દેખાતું નથી. એમની અગાઉ લેખન શરૂ કરનારા ઉમાશંકર, સુંદરમ્‌ જેવા લેખકો તો તે સમયના રાષ્ટ્રીય વાતાવરણમાં એકદમ ઓતપ્રોત બની ચૂક્યા હતા. એ સમયે વાતાવરણમાં જે માનવતાવાદી વિચારો, આદર્શો અને મૂલ્યો તરતાં થઈ ગયાં હતાં. તેનો તેમનાં મન અને હૃદય પર સ્પષ્ટ પ્રભાવ હતો. જીવનના શુભમાં, માંગલ્યમાં તેમની શ્રદ્ધા ઠરી હતી. તેઓ પોતાના સમયની ઐતિહાસિક ઘટનાઓ વચ્ચે ઊભા હતા, છતાં તેમની દૃષ્ટિ ઇતિહાસની પેલે પાર વિશ્વજીવનની એકતા અને શાંતિ પર ઠરી હતી. પન્નાલાલ આવા કોઈ વાદ-વિચારને કે આદર્શોને કે જીવનમાંગલ્યને સ્વીકારી લેતા નથી. જીવનના કઠોર કારમા અને સમવિષમ અનુભવોમાંથી જે રીતે તેમને પસાર થવું પડ્યું હતું તે સંજોગોમાં તેઓ આવા માંગલ્યમાં એકદમ જઈને ન ઠરે એ સમજાય તેવું છે. જો કે પાછળથી શ્રી અરવિંદના યોગમાર્ગે તેઓ વળ્યા. અને તેમની પાછળની ટૂંકી નવલકથાઓ/ટૂંકી વાર્તાઓ એ જાતની શ્રી અરવિંદવાદી દૃષ્ટિનું ઓછુંવત્તું અનુસંધાન બતાવે પણ છે. પણ તેમનો સર્જક તરીકેનો અભિગમ એકંદરે જીવનની કઠોર વિષમ વાસ્તવિકતાઓને તેની જટિલતાઓ અને સંદિગ્ધતાઓ સમેત પકડવાનો રહ્યો છે.

અમેરિકન કથાલેખક હેન્રી જેમ્સે, સર્જકની આગવી Prime Sensibilityની જે વાત કરી છે તે પન્નાલાલ જેવા સર્જક માટે ઘણે અંશે પ્રસ્તુત બને છે :

પન્નાલાલની સર્જકતામાં ઉમાશંકરે વળી એક જુદું જ રહસ્ય જોયું છે. પન્નાલાલની કેટલીક કથાઓમાં, ખાસ કરીને આરંભકાળની કૃતિઓમાં, તેમણે અમુક ચોક્કસ લયાત્મક ભાત જોઈ છે. તેમનું આ વિશેનું અવલોકન, ખરેખર, રસપ્રદ છે :

“આજે પાછળ નજર કરતાં પન્નાલાલના કલાકાર જીવનનું પગેરું એ લાગણીની એમની ઊંડી આરતમાં મળે છે. તક મળી હોત તો કદાચ એ કંઠ્ય સંગીતના ઉમદા કલાકાર નીવડ્યા હોત. પણ અનુભવવશાત્‌ જગતને અનેક બિંદુઓએ સ્પર્શવાની તકો એમને મળી હતી. એ બધો અનુભવ સંભાર એક સારા કથાલેખક થવામાં એમને ખપ લાગ્યો. પણ જોવા જતાં પન્નાલાલના કથાલેખનમાં સંગીત જીવાતુભૂત તત્ત્વ ગણાશે. કથ્ય લાગણીઓનાં આરોહ-અવરોહ, મિલાવટ, મીંડ આદિમાં અને આખી કથાના સંઘટનમાં સંગીતકલાનો પ્રભાવ વરતાશે. ખાસ કરીને ‘વળામણાં’, ‘મળેલા જીવ’ અને ‘માનવીની ભવાઈ’માં.”૨૩<ref>૨૩. ‘અલપઝલપ’ : પ્રસ્તાવના</ref>