|
|
| Line 74: |
Line 74: |
| * [[છંદોલય ૧૯૪૯/સંસ્મૃતિ|સંસ્મૃતિ]] | | * [[છંદોલય ૧૯૪૯/સંસ્મૃતિ|સંસ્મૃતિ]] |
| }} | | }} |
|
| |
|
| |
|
| |
| {{Center block|width=23em|title=<big><big>{{color|red|અર્પણ:}}</big></big>|
| |
| {{Poem2Open}}
| |
| <center><big>{{color|blue|બહેન અને બાપુજીને}}</big></center>
| |
| {{Poem2Close}}
| |
| }}
| |
|
| |
| == જાગૃતિ ==
| |
| <poem>
| |
| છકેલી ફાલ્ગુની છલબલ છટા શી પૃથિવીની!
| |
| દિશાઓ મૂકીને મન ખિલખિલાટે મલકતી,
| |
| વનોની મસ્તાની મઘમઘ પરાગે છલકતી
| |
| વસંતે જાગી ર્હે સકલ કલિ જ્યારે રસભીની;
| |
| અને પેલી વર્ષા, ઝરમર નહીં, ધોધ વરસી
| |
| બધી સીમા લોપે; અતિ તૃષિત જે ગ્રીષ્મદહને
| |
| નવાણો નાચી ર્હે, જલછલક જોબંન વહને
| |
| વહે, જ્યારે ના ર્હે, ક્ષણ પણ ધરા તપ્ત તરસી;
| |
| તદા મારી હૈયાકલિ અધખૂલી ફુલ્લ પુલકે,
| |
| અને પ્યારાં મારાં સહુ સ્વપન ર્હે તે પર ઢળી;
| |
| નવાણોયે કાંઠાભર રગરગે ર્હે ખળભળી,
| |
| અદીઠાં સ્વપ્ને શાં નયન સરતાં દૂર મુલકે!
| |
| હસે વર્ષે વર્ષે ઋતુ હૃદયને બે જ ગમતી,
| |
| સદા સૌંદર્યોની રસસભર જ્યાં સૃષ્ટિ રમતી!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૩}}<br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == સ્વપ્ન ==
| |
| <poem>
| |
| સ્વપ્ને છકેલ મુજ પાગલ જિંદગાની!
| |
| આ શો નશો! નયનમાં સુરખી છવાઈ!
| |
| ઉન્માદ શો રગરગે રટના ગવાઈ!
| |
| શો મત્ત પ્રાણ! મદિરામય શી જવાની!
| |
| ક્યાંયે નથી નજરમાં અવ કો કિનારા,
| |
| ને દૂરની ક્ષિતિજના સહુ લુપ્ત આરા,
| |
| જ્યાં રાત ને દિન ચગે રવિચંદ્રતારા
| |
| એ આભથીય પર કલ્પનના મિનારા!
| |
| આ શૂન્ય તો સૃજનની શતઊર્મિ પ્રેરે!
| |
| હ્યાં જે સુગંધરસરંગ ન, શા અપારે,
| |
| એ સૌ અહો પ્રગટ રે મુજ બીનતારે !
| |
| સૌંદર્ય શું સભર સપ્તકસૂર વેરે !
| |
| ને ચિત્ત એ સ્વર મહીં લયલીન ડોલે!
| |
| રે સ્વપ્ન શી સકલ સત્ય-રહસ્યની સૃષ્ટિ ખોલે!
| |
| {{સ-મ| ૧૯૪૩}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == અકારણે ==
| |
| <poem>
| |
| અકારણે આજ મારું મન ઘેલું ઘેલું થાય!
| |
| મૂગું ર્હેવા જેમ મનાવું તેમ એ વ્હેલું ગાય!
| |
|
| |
| ::: મારે અધર સ્મિત ફૂટે
| |
| :::: તો ઝાકળ થૈને છાય,
| |
| ::: નેનમાંથી જો નીર છૂટે
| |
| :::: તો હસી હસી ન્હાય;
| |
| વણજોયાને વ્હાલ કરે ને નિજનાને ના ચ્હાય!
| |
| અકારણે આજ મારું મન ઘેલું ઘેલું થાય!
| |
|
| |
| ::: લોકની માયા શીય કીધી
| |
| :::: તે નિજમાંયે ના માય,
| |
| ::: કોકની છાયા જોઈ લીધી
| |
| :::: કે ચરણ ચૂમવા જાય;
| |
| ક્યારેય જે ના નોતરે એને ઘેર એ પ્હેલું જાય!
| |
| અકારણે આજ મારું મન ઘેલું ઘેલું થાય!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == અગનગીત ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મારે એક અગનગીત ગાવું!
| |
| લાવાની લખધારે મારી લાગણીઓને ન્હાવું!
| |
|
| |
| ::: મૌન ગેબની ગુહા ગજાવું
| |
| :::: દીપકનો સૂર છેડી,
| |
| ::: શૂન્ય તિમિરને પંથ સજાવું
| |
| :::: કનક તેજની કેડી,
| |
| સૂરજની શય્યા પર પોઢી રુદ્રસ્વપ્ન હું લાવું!
| |
|
| |
| ::: આજ પ્રગટવો એવો લય
| |
| :::: ને પ્રલયનૃત્યનો તાલ;
| |
| ::: કે ભૂંસી ભાવિનો ભય
| |
| :::: ને ભૂલી જવો ભૂતકાલ;
| |
| ત્રણે કાળને હૈયે મારે ઝાળ બનીને છાવું!
| |
| મારે એક અગનગીત ગાવું!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == વિદાય ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| વિદાય, પ્રિય કલ્પના, અવ વિદાય દેવી, સખી!
| |
| અકેલ મનમ્હેલને શયન કૈંક રાતો રહી,
| |
| મને સકલ સંગનાં સ્વપનની જ વાતો કહી;
| |
| પરંતુ પ્રિય, અંતમાં તવ વિદાય લેવી લખી!
| |
| વિદાય, પ્રિય, શેષ આ મિલનરાત રે કલ્પના!
| |
| અહીં પલકવાર ર્હૈ નજરબ્હાર ચાલી જશે,
| |
| છતાંય મન વેદનામુખર થૈ ન ખાલી થશે,
| |
| હશે નયનમાં ન નીર, નહિ હોઠપે જલ્પના!
| |
| હવે ક્ષિતિજપાર કો અવર ઝૂલણે ઝૂલજે,
| |
| અહીં સ્મરણમાં ન એક પણ ગીત મૂકી જજે,
| |
| અબોલ મુજ અંતરે અફળ પ્રીત મૂકી જજે,
| |
| મને ક્ષણિક સંગના પથિકને હવે ભૂલજે!
| |
| વિદાય પ્રિય, જા! તને મનકથાય ક્હેવી નહીં,
| |
| હવે ગહન મૌનમાં મનવ્યથા જ સ્હેવી રહી!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૪}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == સપનું સરી જાય ==
| |
| <poem>
| |
| :::મારું સપનું સરી જાય!
| |
| નીલનિકુંજે ચંપાનું કોઈ ફૂલ રે ખરી જાય!
| |
| ભ્રમર ન્હોતો ગુંજતો જેના કાનમાં ગોપનગીત,
| |
| પ્રગટી ન્હોતી ક્યારેય જેના પ્રાણમાં મિલનપ્રીત,
| |
| વિજન વાટે અબોલ જેવું જેને અધર સ્મિત,
| |
| એને રે કોઈ વ્યાકુલ વાયુ શીદને હરી જાય?
| |
| નમણી નારના શ્વાસ સમી એની વાસ ક્યાં રે ઢોળાય?
| |
| કિયે તે ગોકુલગામ રાધાશો રંગ એનો રોળાય?
| |
| ધૂપ સમું એનું રૂપ એને હવે ખોળ્યું તે કેમ ખોળાય?
| |
| અજાણ એવી પ્રીત કોઈ એના પ્રાણને કરી જાય!
| |
| :::મારું સપનું સરી જાય!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == કોને? ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તને કે સ્વપ્નોને,
| |
| કહે, હું તે કોને
| |
| ચહું – સ્વપ્ને તું ને સ્વપન તુજમાં જોઈ રહું ત્યાં?
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૩}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == પરિચય ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| અહો, આ તે કોના પરિચય વિનાના વદનને,
| |
| હસીને હેરંતા,
| |
| કટાક્ષો વેરંતા,
| |
| નિહાળું છું? આ તે મદભર વસંતે મદનને
| |
| નિહાળું વર્ષંતો મૃદુલ શર, જે મગ્ન રતિમાં?
| |
| અહો, આ તો નાની,
| |
| નિહાળું છું છાની,
| |
| પ્રિયાની કીકીમાં પ્રતિછવિત મારી જ પ્રતિમા!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == સજ્જા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| રે શી સજ્જા! પ્રિય, શિર પરે સિન્દૂરે રમ્ય રેખા
| |
| ને અંબોડે અલકલટમાં પુષ્પવેણીય ઝૂલે,
| |
| તારે કાને અધિકતર શોભા ધરી કર્ણફૂલે
| |
| ને ભાલે શી ટમક ટીલડી, ચન્દ્રની બીજલેખા;
| |
| તારે આંજ્યાં અતલ નયનો અંજને, તોય નીલાં;
| |
| ગાલે લાલી, અધર પર શો રાગ, શી રૂપલીલા!
| |
| ને તોયે આ સકલ અધૂરી પ્રેમની પૂર્ણ સજ્જા,
| |
| એની સંગે સખી જો તવ મુખ પરે હોય ના સ્હેજ લજ્જા!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ધ્રુવતારા ==
| |
| <poem>
| |
| એ જ આભે એ જ તારા,
| |
| એ જ સૌની એની એ છે તેજધારા,
| |
| ને છતાં લાગી રહ્યાં છે આજ સૌનાં રૂપ ન્યારાં!
| |
|
| |
| સૌમ્ય એવી શી છટામાં,
| |
| બે ભ્રૂકુટિની નીચે ઘેરી ઘટામાં,
| |
| જ્યારથી મેં જોઈ લીધા છે પ્રિયે, તવ ઘૂમટામાં
| |
| નેનના બે ધ્રુવતારા,
| |
| ત્યારથી લાગી રહ્યાં સૌ રૂપ ન્યારાં!
| |
| એ જ આભે એ જ તારા, એની એ છે તેજધારા!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == સુધામય વારુણી ==
| |
| <poem>
| |
| એક ચૂમી,
| |
| મત્ત પાગલ મેહુલા જેવું ઝૂમી
| |
| બસ એક ચૂમી મેં લીધી;
| |
| શી સ્વર્ગની જ સુધા પીધી!
| |
| એકેક જેનું બિન્દુ
| |
| એ બિન્દુ નહીં, પણ ઘોર વડવાનલ જલ્યો સિન્ધુ!
| |
| વળી તો એ જ બિન્દુ
| |
| પૂર્ણિમાની ચંદની ચંદન સમી વરસાવતો ઇન્દુ!
| |
| અહો, બસ એક પણ એ એક તે કેવી ચૂમી
| |
| કે આગની ને રાગની જ્યાં એક થૈ જાતી ભૂમિ!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == મૃત્તિકા ==
| |
| <poem>
| |
| બે ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
| ચાંચલ્યનું ચુંબન દૈ પ્રિયાના
| |
| હિલ્લોલતા સ્રોવરને હિયાના,
| |
| વસંતના વ્યાકુલ વાયુ છૂટ્યા,
| |
| ::::: ને ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
|
| |
| બે ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
| સો પાંખડીનો શણગાર ધારી,
| |
| જ્યાં સૃષ્ટિનાં પંકજ જાય વારી,
| |
| પરાગ શા ચંદનલેપ ઘૂંટ્યા;
| |
| ::::: બે ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
|
| |
| બે ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
| લજ્જામુખીને ભયભીત ચિત્તે,
| |
| સૌંદર્યનાં બે છલકંત ગીતે,
| |
| શા દેહછંદે યતિબંધ તૂટ્યા,
| |
| ::::: ને ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
|
| |
| બે ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
| જે મૃત્તિકા નિત્ય કઠોર જાણી,
| |
| એ તો અહીં માર્દવ ર્હૈ છ માણી,
| |
| શાં સ્નિગ્ધ! કાઠિન્ય છતાં ન ખૂટ્યાં;
| |
| ::::: બે ફૂલ ફૂટ્યાં!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == હે કૃષ્ણા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મુજ મુગ્ધ દૃષ્ટિનું ચંચલ પંખી,
| |
| ચિર સુંદરને ઝંખી,
| |
| જલમાં, થલમાં,
| |
| ને નભતલમાં,
| |
| બેય નયનની પાંખ પસારી ભમતું,
| |
| જેને ક્યાંય ન ગમતું,
| |
| એ અવ નંદે,
| |
| જેમ લાસ્યનું નૃત્ય નંદતું છંદે,
| |
| રે તવ રૂપની ડાળે,
| |
| તવ સ્વપ્નોને માળે
| |
| વસતું, હસતું અવ દિનરાત્રિ,
| |
| જે દૂર દૂરનું યાત્રી;
| |
| અવ તૃપ્ત એહની તૃષ્ણા
| |
| રે તવ દર્શનથી, હે કૃષ્ણા!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == મૌન ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| વસંતે આછેરા પુલક પરશે ચુંબન કર્યું,
| |
| પ્રિયા પૃથ્વીએ ત્યાં રૂપછલકતું યૌવન ધર્યું;
| |
| છકેલો ઘેલો દક્ષિણ પવન જ્યાં આતુર ધસ્યો,
| |
| મૂકી દૈ લજ્જા ને મૃદુલ કલિનો ઘૂંઘટ ખસ્યો;
| |
| અનંગે અર્પેલી અગન નિજ કંઠે અણબૂઝી
| |
| લઈ, ડાળે ડાળે વનવન ભમી કોયલ કૂજી;
| |
| ઉરોના ઉન્માદે સકલ જનનું મંન મલક્યું,
| |
| અહો, આજે જ્યારે મિલનમધુરું ગીત છલક્યું;
| |
| તને મેં સ્પર્શી રે જીવનરસની શીય તરસે,
| |
| વસંતે મોરેલા મુદિત મનના મુગ્ધ પરશે!
| |
| અરે, ત્યાં તો તારું મુખ શરમથી તેં નત કર્યું,
| |
| ન કીધા શૃંગારો, ગીત પણ નહીં, મૌન જ ધર્યું;
| |
| છતાં શી તૃપ્તિ થૈ મુજ તરસની ને મન હસ્યું,
| |
| અહો, એવું તારા મધુરતમ મૌને શુંય વસ્યું?!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == અશ્રુ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તારે પ્રાણે પુલકમય કૈં રાગિણી રમ્ય સૂરે
| |
| જાગી ર્હેતી, મધુર લયનો દોલ દૈ મંદ મંદ;
| |
| તાલે તાલે સ્વરપરશથી વિશ્વનો નૃત્યછંદ
| |
| ડોલી ર્હે ને પલ પલ કશો મુગ્ધ થૈ તાલ પૂરે!
| |
| મેં એમાંથી અધરસ્મિતનો શાંત પ્રચ્છન્ન સૂર
| |
| માગ્યો, જેથી સ્વરમધુર એ દોરમાં ગીતફૂલે
| |
| માળા ગૂંથું, ચિરજનમ જે તાહરે કંઠ ઝૂલે;
| |
| રે એ આશા ક્ષિતિજ સરખી ર્હૈ ગઈ દૂર દૂર!
| |
| મેં માગ્યું’તું અધરસ્મિત, તેં અશ્રુનું દાન દીધું;
| |
| તારે પ્રાણે મુજ હૃદયની માગણીને જડી દૈ,
| |
| થંભી તારી શત શત કશી રાગિણી, તું રડી ગૈ!
| |
| હું શું જાણું પ્રિય, પ્રણયનું એમ તેં ગાન કીધું!
| |
| રે તારું એ અરવ સરતું અશ્રુનું એક બિન્દુ
| |
| જાતે સપ્ત સ્વરે શું છલછલ પ્રણયોન્માદનો મત્ત સિન્ધુ!?
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == આગમન ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ત્યારે હતી ઘોર નિશા છવાઈ!
| |
| સૂની દિશા, જ્યાં નહિ પંથ દીસે,
| |
| એકાંતનું મૌન મને શું ભીંસે;
| |
| ત્યાં રાગિણી તવ મુખે સહસા ગવાઈ!
| |
|
| |
| તું ચંદ્રથી ચારુ સુહાસિની હે!
| |
| અંધારને તેજ થકી રસી ગૈ,
| |
| તારે સ્મિતે શાંત નિશા હસી ગૈ,
| |
| તું દૂરની ક્ષિતિજ પારની વાસિની હે!
| |
|
| |
| શી રાગિણી, રમ્ય મિલાપસૂર!
| |
| ઝંકાર શો ઝાંઝરનો બજાવી,
| |
| સૂની દિશા તેં સહસા ગજાવી;
| |
| કે તું હિ તું નિકટ ને વળી દૂર દૂર!
| |
|
| |
| યુગે યુગે મેં તુજને જ ઝંખી!
| |
| લીધી હતી દર્શન કાજ દીક્ષા,
| |
| દીધી મને તેં પણ આજ ભિક્ષા;
| |
| એકાંતની અધૂરપો શું તનેય ડંખી!
| |
|
| |
| આવી ભલે તું સહસા જ આવી,
| |
| જ્યારે બુઊયાં દીપકનાં છ તેજ,
| |
| સૂકી ઝૂરીને મુજ ફૂલસેજ,
| |
| મારે છતાંય શુભ આગમનાન્દી ગાવી!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૬}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == તને ચ્હાતાં ચ્હાતાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તને ચ્હાતાં ચ્હાતાં તવ સ્વરૂપની માનસછવિ
| |
| ગયો સર્જી મારે હૃદય વસતો ગોપન કવિ!
| |
| તને એ તો હાવાં નવ નવ સ્વરૂપે નિરૂપતો,
| |
| વળી હું ના જાણું સહુ સૃજનમાં એમ છૂપતો;
| |
| તને કીધી એણે પ્રગટ નભમાં ને જલથલે,
| |
| વળી આ સૃષ્ટિનાં સહુ અચલનાંયે દલદલે;
| |
| અને એમાં, પૂર્વે તવ કંઈ હું પામ્યો પરિચય
| |
| થયો એનો રે વિસ્મરણ મહીં સંપૂર્ણ વિલય!
| |
|
| |
| હવે હું એ તારા અસલ રૂપને ના લહી શકું,
| |
| તને હાવાં તારા અસલ સ્વરૂપે ના ચહી શકું;
| |
| તને ખોવી મારે મુજ પ્રથમના મુગ્ધ મનથી,
| |
| તને જોવી મારે હૃદયકવિના એ નયનથી!
| |
|
| |
| કશી તારી લીલા, કવિ! ન કળતો હું તવ છલ!
| |
| સુગંધે ન્યાળું છું, અસલ રૂપ એનું, શતદલ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == એક સ્મિતે ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ‘એ આવશે’ એમ રટી રહીને
| |
| મેં તો દિશાનાં સહુ દ્વાર હેર્યાં,
| |
| ને શૂળ સૌ કંટકની સહીને
| |
| મેં તો પ્રિયાને પથ પુષ્પ વેર્યાં.
| |
|
| |
| ત્યાં તો હવા નૂપુરનાદ લાવી,
| |
| ઊડી રહ્યો પાલવ દૂર કંપી,
| |
| ‘હા, એ જ એ હા, પ્રિય એ જ આવી’
| |
| કહી રહી ઝંખન કૈંક જંપી!
| |
|
| |
| આવી છતાં એ જ ક્ષણે જતી ર્હૈ,
| |
| જાણે કશી ચંચલ વીજરેખા;
| |
| ને પૂર્ણિમાની રઢ મેલતી ગૈ
| |
| રહસ્યથી ગુંઠિત બીજલેખા!
| |
|
| |
| રે હોઠનું ચુંબન પ્રાણપ્રીતે
| |
| દીધું ભલે ના, પણ એક દૃષ્ટિ
| |
| જો હોત કીધી, બસ એક સ્મિતે
| |
| મોરી વસંતે મુજ હોત સૃષ્ટિ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૬}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == તો ભૂલી જા! ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| – તો ભૂલી જા, પ્રિય, મિલનના સ્વપ્નની કૈંક વાતો!
| |
| આછાં આછાં અધરસ્મિતમાં મેં કહી જે કથા ને
| |
| મૂગા મૂગા નયનજલમાં તેં વહી જે વ્યથાને;
| |
| એકાંતોમાં ઉભય ઉરના ઐક્યની કૈંક રાતો!
| |
| છો ભૂલી જા સ્મરણ પણ કે ‘હાય ભૂલી જતી રે;
| |
| – પ્રેમી, તારો જનમભરનો સાથ – ક્હૈ સાથ ચાલી
| |
| ને ચાલી ગૈ અધવચ અચિંતી જ દૈ હાથતાલી!’
| |
| છોને તારી નવલ દુનિયા આજ ખૂલી જતી રે!
| |
| છોને મારી વિજન દુનિયા, પ્રીતની છિન્ન આશા!
| |
| તોયે ન્યારી! સ્મિતસ્મરણમાં વેદના જ્યાં વસે છે;
| |
| ખંડેરોની બિચ મરણમાં જિંદગી જ્યાં હસે છે;
| |
| જેના સૌયે કિરણકિરણે ગીતની ભિન્ન ભાષા :
| |
| જે હૈયાને અલગ જ થવું લાગતું હોય ઇષ્ટ
| |
| રે એ જાતાં, વિરહ પણ શો થૈ જતો ધન્ય, મિષ્ટ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૪}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == એક ફૂલને ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તારે ન રૂપ, નહિ રંગ સુગંધ, કૈં ના!
| |
| તારે વસંત પણ ના, અવ અંગ ઓઢી
| |
| કંથા જ પાનખરની; ચિરકાલ પોઢી
| |
| તારી સુદૂર સપને ચકચૂર નૈનાં!
| |
| રે મૃત્યુને શયન નીંદર આજ મીઠી!
| |
| છેલ્લી હતી મિલનરાત, સખી જતી ર્હૈ;
| |
| ‘લે ફૂલ!’ એ જ બસ વાત મને હતી ક્હી;
| |
| તારે મુખે ચમક ત્યાર પછી ન દીઠી!
| |
| આજે વનેવન હસે, રસરંગફાગે;
| |
| જાગે વસંતપરશે ઝબકી જવાની
| |
| સૌ ફૂલની, અસર પાગલ કો હવાની;
| |
| તારે જરીય પણ ના બસ રંગ લાગે!
| |
| ના, ના; વસંત પણ છે જ તનેય એવી!
| |
| તારે પેલી સખીની સ્મરણસુરભિ અંગાંગ મ્હેકે છ કેવી!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૪}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == હવે આ હૈયાને ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હવે આ હૈયાને હરખ નથી કે હેત કરજે!
| |
| તું તો અંકાશી કો સજલ ઘન થૈને દરસતી,
| |
| સદા મારું પ્યાસી હૃદય લુભવી; ના વરસતી!
| |
| અરે, એથી તો તું રણ સમ બની રેત ભરજે,
| |
| અને ધિક્કારોની પ્રબલતમ ઝંઝા સહીશ હું!
| |
| રચી દે હાવાં તું પ્રખર સહરાને, હૃદયના
| |
| ખૂણે ખૂણે; હાવાં જરીય પણ ર્હેજે સદય ના!
| |
| અને એ ધિક્કારે મુજ પ્રણયતૃપ્તિ લહીશ હું!
| |
| સદા જેનું હૈયું ચિર અચલતાની સહ રમે,
| |
| કદી એને તારાં ક્ષણિક સમણાંઓ બસ નથી;
| |
| મને ચાંચલ્યોની તરલ રમણામાં રસ નથી;
| |
| પછી છાયા જેવી તવ પ્રણયમાયા ક્યમ ગમે?
| |
| તને આજે લાવે ઘનસ્વરૂપમાં તે પવનને
| |
| કહી દે તું લાવે રણસ્વરૂપમાં રે અવ તને!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૫}} <br>
| |
|
| |
|
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == તું હતી સાથમાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તું હતી સાથમાં!
| |
| તું પ્રિયે, રમ્યગાત્રી,
| |
| હતી વિજન વનને પથે પૂર્ણિમારાત્રિ,
| |
| ને હું અને તું હતાં બે જ યાત્રી,
| |
| જતાં હાથ લૈ હાથમાં!
| |
| તું હતી સાથમાં!
| |
|
| |
| જાણ્યું ના આપણે બે જણે
| |
| એવી તે કઈ ક્ષણે
| |
| કોઈ મુગ્ધા સમી મંજરી
| |
| ડાળથી મ્લાન થઈ મૂર્છિતા ગઈ ખરી,
| |
| એક નિ:શ્વાસ નમણો ભરી
| |
| આપણા માર્ગમાં ગઈ સુગંધો ઝરી!
| |
|
| |
| જાણ્યું ના આપણે બે જણે
| |
| એવી તે કઈ ક્ષણે
| |
| કુંજની કામિની કોકિલા,
| |
| કંઠ પર મેલતું કોઈ જાણે શિલા,
| |
| એમ ટહુકાર છેલ્લો કરી રોષથી,
| |
| ક્યાંક ચાલી ગઈ દૃષ્ટિના દોષથી!
| |
|
| |
| જાણ્યું ના આપણે બે જણે
| |
| એવી તે કઈ ક્ષણે
| |
| ચન્દ્રીએ ચારુ ને ચંચલ
| |
| દૃષ્ટિએ જોઈને દ્વેષથી
| |
| આડું ધારી લીધું વૈરના વેષથી
| |
| મુખ પરે શ્યામ કો મેઘનું અંચલ!
| |
|
| |
| જાણ્યું ના આપણે બે જણે
| |
| એવી તે કઈ ક્ષણે
| |
| વાયુની લ્હેર ભાળી ગઈ
| |
| આપણા સંગને,
| |
| ને પછી આછું આછું અડી અંગને
| |
| એવું તે શુંય એ વેર વાળી ગઈ!
| |
| મૌનમાં મગ્ન થૈ આપણે બે જણે
| |
| એમ ચાલ્યાં કર્યું હાથ લૈ હાથમાં!
| |
|
| |
| જાણ્યું ના એય તે એવી તે કઈ ક્ષણે
| |
| વાયુની લ્હેરશું તુંય ચાલી ગઈ,
| |
| ને અચાનક મને શૂન્યતા શીય સાલી ગઈ,
| |
| એ જ ક્ષણ જાણ્યું કે તું ન’તી સાથમાં!
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == રે પ્રીત ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| રે પ્રીત, તું તો સુરલોકની સુધા,
| |
| મેં એમ માની તવ એક બિન્દુ
| |
| પીધું, થઈ તૃપ્તિ ન, કિન્તુ રે ક્ષુધા
| |
| જાગી, જલ્યો કો વડવાગ્નિ સિન્ધુ!
| |
|
| |
| રે પ્રીત, તું તો વનરમ્યકુંજ,
| |
| મેં એમ માની કીધ જ્યાં પ્રવેશ,
| |
| રે ત્યાં દીઠો ચોગમ ભસ્મપુંજ,
| |
| એ રાખથી તો મુજ મ્લાન વેશ!
| |
|
| |
| રે પ્રીત, તું પુષ્પિત કો વસંત,
| |
| માની લઈ હું તવ સ્પર્શ માગી
| |
| આવ્યો કશી આશભર્યો હસંત
| |
| ત્યાં ઝાળ શી પાનખરોની લાગી!
| |
|
| |
| રે પ્રીત, તું જીવન દિવ્ય દેશે
| |
| માની લઈ મેં તવ પાસ મેલી
| |
| સૌ વાસનાને, પણ મૃત્યુવેશે
| |
| તેં તો અહો, શી અળગી ધકેલી!
| |
|
| |
| રે પ્રીત, ભર્તૃહરિના ફલમાં તું મૂર્ત!
| |
| રે ધિક્ તને, છલમયી! છટ, હા, તું ધૂર્ત!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૬}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == આશ્લેષમાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હે મૃત્યુ, મારી પ્રેયસીના વેષમાં
| |
| તું આવ, તો ધારું તનેયે એ જ આ આશ્લેષમાં!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == પાંડુનો પ્રણય ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| અસીમ અંધારની અરવ બીના
| |
| પરે તારકોનો મહાછંદ પ્રગટે નિશા,
| |
| એહનો લલિતલય લૈ, હવાની હિના
| |
| મંદ છલકાવતી, મુગ્ધ થૈ સૌ દિશા!
| |
| જેહની મત્ત મધુગંધથી મ્હેકતો
| |
| પ્રાણ શો સ્પર્શના સુખથકી બ્હેકતો!
| |
| નેત્રમાં ઘેનનાં અંજનો કોણ આંજી ગયું?
| |
| રોમરોમે કશું અંગ રાજી થયું!
| |
| એ પ્રભાતે જ પ્રિયનેત્રની ઝલકમાં
| |
| મૂક ઇંગિતનું ઇજન વાંચી લીધું,
| |
| ને અરે, પલકમાં
| |
| પ્રિયતણાં અંગઅંગે
| |
| અહો, એની અંગુલિએ એવું નાચી લીધું
| |
| કે જડ્યા પ્રાણ જ્યાં ગાઢ આશ્લેષમાં પ્રાણ સંગે,
| |
| અહો, એ જ ક્ષણથી હવાની હિના ને નિશા
| |
| ને હતી મુગ્ધ જે સૌ દિશા,
| |
| સકલનું સ્મરણ શું ભિન્ન જેવું થયું!
| |
| ને અહો, એ જ આશ્લેષમાં,
| |
| માદ્રીના વેષમાં,
| |
| મૃત્યુનું ગુપ્ત ગુંઠન કશું છિન્ન જેવું થયું!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == અંતિમ મિલન ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| નહીં, પ્રિય! નહીં, નહીં!
| |
| વિદાયનું વચન તું રખે પ્રિય, જાય કહી!
| |
| અંતિમ મિલન! એની ધન્ય ક્ષણે
| |
| મુખ ભલે મૌન ભણે!
| |
| એ વચન તું જરી જો ન વારી લેશે
| |
| તો ભવિષ્યના ભિન્ન તવ જીવનની કથા
| |
| એનું રૂપ ધારી લેશે!
| |
| ત્યારે કેવી હશે તવ મનોવ્યથા!
| |
| એ વચન તું જરી જો ન વારી લેશે
| |
| તો ભવિષ્યના ભિન્ન મુજ જીવનને પથે,
| |
| સારી સૃષ્ટિ મને જે કંઈ ક્હેવા મથે
| |
| એના સ્વરો તવ વચનનું રૂપ ધારી લેશે!
| |
| ત્યારે પ્રિય, વાણીહીન હશે તું ને બનીશ રે બધિર હું!
| |
| તેથી તો હે પ્રિય, ન હો અધીર તું!
| |
| મુખ ભલે મૌન ભણે!
| |
| અંતિમ મિલન! એની ધન્ય ક્ષણે
| |
| વિદાયનું વચન તું રખે પ્રિય, જાય કહી!
| |
| નહીં, પ્રિય! નહીં, નહીં!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == રૂપ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હે રમ્ય રૂપ,
| |
| રહસ્યથી પૂર્ણ અગમ્ય છાયા
| |
| સમી તને ચંચલ કામ્ય કાયા,
| |
| અસ્પર્શ્ય ને તોય તું દૃશ્ય ધૂપ!
| |
|
| |
| હે રમ્ય રૂપ,
| |
| તારી સમીપે મુખ મેં ધર્યું’તું,
| |
| તારું ચહી ચુંબન જે સર્યું’તું
| |
| સકંપ ને તો પણ ચૂપ ચૂપ!
| |
|
| |
| ‘સુશોભિની હે,
| |
| હઠાવ આ અંચલ, ગુંઠિતા, જો!
| |
| આ કામ્ય કાયા નવ કુંઠિતા હો!
| |
| ક્ષણેક હો ચંચલ, લોભિની હે!’
| |
|
| |
| એવું કહીને મુજ બેય બાહુ
| |
| જ્યાં મેં પ્રસાર્યા, ક્ષણ હું હસી રહ્યો;
| |
| કિન્તુ તને ચંદ્રમુખી, ગ્રસી રહ્યો
| |
| શું એ ક્ષણે કોઈ અજાણ રાહુ!
| |
|
| |
| અલોપ તું, ને તવ અંગઅંચલ
| |
| એ બાહુમાં જાય રહી; હસી રહી
| |
| જાણે મને એમ હવા ધસી રહી
| |
| એ શૂન્યમાં, હે ચિરકાલ ચંચલ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == પથ વંકાય ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| પથ વંકાય,
| |
| દૂર ક્ષિતિજની પાર ઢળી
| |
| મુજ નયન થકી ઢંકાય!
| |
| વંકી વળી વળી
| |
|
| |
| મુજ ચાલ
| |
| ચૂકે નિજ તાલ,
| |
| ચરણને તોય ચલનની પ્યાસ,
| |
| ક્યીહીં સૃષ્ટિમાં
| |
| નહીં શું એનો વાસ?
| |
| મુજ દૃષ્ટિમાં
| |
| અગમ્ય શો અંકાય!
| |
| પથ વંકાય!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == કંટકોના પ્યારમાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| રે આ ચીલા!
| |
| શી સ્નિગ્ધ સુન્દરની લીલા!
| |
| જે દૂર ને બસ દૂર
| |
| અહીંની કંટકે ભરપૂર
| |
| એવી ભૂખરી પૃથ્વી પરે થૈને જતા,
| |
| શું રુક્ષ કોઈ વૃક્ષ પર જાણે લતા!
| |
| શું એહનું દર્શન
| |
| અહો, જાણે નયનને સુરમો આંજી જતું!
| |
| શું એહનું સ્પર્શન
| |
| અહો, જાણે ચરણ તો ચૂમતાં લાજી જતું!
| |
| રે આજ આ વૈશાખના બપ્પોરમાં
| |
| બળતા પ્રજળતા પ્હોરમાં
| |
| જ્યારે સળગતું આભ માથે ને નીચે સૂકી ધરા,
| |
| ત્યારે ચીલા લાગે શીતલ જલના ઝરા!
| |
| શું એહનાં આકર્ષણો!
| |
| આમંત્રણોનાં સ્નેહભીનાં વર્ષણો!
| |
| ને તે છતાં છ વિરક્ત મારા ચિત્તને વિરતિ,
| |
| અરે કે ત્યાં નહીં મારી ગતિ!
| |
| રે ના મને એ સ્નિગ્ધ સુંદરની સ્પૃહા,
| |
| હું કંટકોના પ્યારમાં લલકારતો દિલના દુહા!
| |
| હું એ ચીલાને છાંડતો,
| |
| ને કંટકોને પંથ ચરણો માંડતો,
| |
| ત્યાં એહનોયે પ્યાર શો જાગી ગયો,
| |
| તે માહરાં બન્ને ચરણને ચૂમવા લાગી ગયો!
| |
| ઉપહાસમાં ત્યારે ઊંચેથી છાંય ઢાળી
| |
| અભ્ર આવી આભમાં આઘાં ખસ્યાં;
| |
| ત્યારે ચરણનું રક્ત ન્યાળી
| |
| શું અહો, જાણે ચીલા મુજને હસ્યા!
| |
| પણ હુંય તે સામો હસ્યો
| |
| કે આ ચીલા જ્યારે ન’તા
| |
| ત્યારેય મુજ શા કોઈ પંથીનાં ચરણ પણ રક્તરંગેલાં હતાં,
| |
| ને હતો એનેય અંતર મુજ સમો આનંદ પણ ત્યારે વસ્યો!
| |
| હું એહનાં એ ધન્ય ચરણોને સ્મરું,
| |
| ને કંટકોના પંથ પર હું પ્યારથી ચરણો ધરું!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ગ્રીષ્મમધ્યાહ્નમાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તપ્ત ધરણી હતી,
| |
| ભાનુની દૃષ્ટિના ભર્ગથી ભાસ્વતી
| |
| સૃષ્ટિ સારીય તે ભસ્મવરણી હતી;
| |
| અગ્નિની આંખ અંગાર ઝરતી હતી
| |
| રુદ્ર અંબરતલે,
| |
| પંખીની પાંખ ઊડતાંય ડરતી હતી;
| |
| દૂર ને દૂર જૈ ઓટ સરતી હતી
| |
| શાંત સાગરજલે,
| |
| ફેણ ફુત્કારતી ક્યાંય ભરતી ન’તી,
| |
| દૂર કે પાસ રે ક્યાંય ના એક તરણી હતી,
| |
| તપ્ત, બસ તપ્ત ધરણી હતી.
| |
|
| |
| શાંતિ? સર્વત્ર શું સ્તબ્ધ શાંતિ હતી?
| |
| સૃષ્ટિને અંગ પ્રત્યંગ ક્લાંતિ હતી?
| |
| વહ્નિની જ્વાળ શો શ્વાસ નિ:શ્વાસતી,
| |
| ઉગ્ર ઉરસ્પંદને ઉગ્ર ઉચ્છ્વાસતી;
| |
| મૂર્છનાગ્રસ્ત બસ તપ્ત ધરણી હતી;
| |
| ઝાંઝવાંનીરની પ્યાસમાં બાવરી કોક હરણી હતી!
| |
| ક્યાંય શાંતિ ન’તી, ક્યાંય ક્લાંતિ ન’તી;
| |
| અહીં બધે શાંતિ ને ક્લાંતિની ફક્ત ભ્રાંતિ હતી!
| |
| ભૂખરી પૃથ્વી પે માહરો પંથ લંબાઈ સામે પડ્યો;
| |
| કાષ્ઠના ચક્ર પે રક્તરંગીન શું લોહટુકડો જડ્યો!
| |
|
| |
| આજ વૈશાખના ધોમ બપ્પોરમાં,
| |
| આછી આછીય તે પવનની લ્હેર આ લૂઝર્યા પ્હોરમાં
| |
| માહરી સિક્ત પ્રસ્વેદતી કાય ના સ્હેજ લ્હોતી છતાંગીતને વેરતું,
| |
| શૂન્યમાં હુંય તે શૂન્ય થૈ પંથ કાપી રહ્યો,
| |
| ક્યાંય માથે ન’તો મેઘનો માંડવો, છાંય ન્હોતી છતાં
| |
| શૂન્યના નેત્રથી સ્થલ અને કાલના અંત માપી રહ્યો.
| |
| ગીતને વેરતું,
| |
| ત્યાં અચાનક કશી ભીંસતી ભીંત શી
| |
| અડગ ટટ્ટાર જે સૌ દિશાઓ ખડી,
| |
| છિદ્ર એમાં પડ્યું? જેથી કો ફૂંક શી, કો મૃદુ ગીત શી
| |
| પવનની લ્હેર કો પલકભર મંદ અતિમંદ આવી ચડી;
| |
| એક સેલારથી
| |
| નયનને દાખવી નાવ કો સઢફૂલી,
| |
| ઘડીક જે ક્ષિતિજ પર ગૈ ઝૂલી;
| |
| એક હેલારથી
| |
| દૂર જૈ ઓટમાં ઓસર્યાં પાણીને
| |
| ઘડીક તો કાંઠડે લાવતી તાણીને;
| |
| ક્ષણિક મૃદુ સ્પર્શથી અંગને શું કશું કહી ગઈ?!
| |
| ક્યાંકથી આવીને ક્યાંક એ વહી ગઈ!
| |
| એ જ ક્ષણ તટઊગ્યા વૃક્ષની શાખથી
| |
| કે પછી ક્યાંકથી પંખી કો ધ્રૂજતી પાંખથી
| |
| સ્વપ્નમાં જેમ કો કલ્પના હોય ના બોલતી
| |
| એમ એ આભમાં આવી ઊડ્યું, અને ડોલતી
| |
| ડોકથી એક ટહુકો ભરી ગીતને વેરતું,
| |
| પાંખથી પિચ્છ એકાદને ખેરતું,
| |
| આવ્યું એવું જ તે ક્યાંય ચાલી ગયું;
| |
| આભ જેવું હતું તેવું ખાલી થયું!
| |
| પલકભર એય તે મુખર નિજ ગાનમાં
| |
| કંઈ કંઈ કહી ગયું માહરા કાનમાં!
| |
| એ જ ક્ષણ ક્યાંકથી રાગ મલ્હાર શી,
| |
| ગગનની ગહન કો ગેબના સાર શી,
| |
| રુદ્રને લોચને કો જટાજૂટથી વીખરી લટ સમી,
| |
| ભૂલભૂલે જ તે પથભૂલી વાદળી આભને પટ નમી;
| |
| કો વિષાદે ભર્યા હૃદયની ગાઢ છાયા સમી,
| |
| જીવને આમથી તેમ ઝુલાવતી કોઈ માયા સમી,
| |
| પલકભર મુજ ઉરે ગૈ ઢળી,
| |
| ને પછી દૂર જૈ દૂર ફેલાઈ ગૈ;
| |
| લાગ્યું કે ધરણીની મૂઢ મૂર્છા ટળી,
| |
| ગ્રીષ્મમધ્યાહ્નમાં શાંત શી સંધિકા રમ્ય રેલાઈ ગૈ!
| |
| શી અહો આ લીલા!
| |
| નીરની ધારથી શું તૂટી ર્હૈ શિલા?
| |
| આ બધું છળ અરે છાનુંછપનું હતું?
| |
| પલકભર શૂન્યનું ભ્રાંત સપનું હતું?
| |
| અધખૂલી નેણમાં સાંધ્યસૌંદર્યની રંગસરણી હતી?
| |
|
| |
| જાગીને જોઉં તો એની એ તપ્ત હા, તપ્ત ધરણી હતી!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == વેળા–૧ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| :::::વેળા વહી જાય!
| |
| હાય રે, મારા મનની ‘આજ’ તો મનમાં રહી જાય!
| |
| ::: પાછલી રાતનું સોણલું સ્મરી
| |
| :::: આજ કશું ના ન્યાળું,
| |
| ::: ન્યાળતી નેણેય નીંદમાં સરી
| |
| :::: લાખ ભૂતાવળ ભાળું;
| |
| સ્મરણની ગતકાલની ગાથા કંઈ ના કહી જાય!
| |
| ::: જાણું નહીં રે કેવુંક વાશે
| |
| :::: આવતી કાલનું વ્હાણું?
| |
| ::: આજ નથી જે એની જ આશે
| |
| :::: ગાઉં ના આજનું ગાણું!
| |
| આજની આવી અવહેલા તે શીદને સહી જાય?
| |
| :::: વેળા વહી જાય!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == વેળા – ૨ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ::::જાય રે વેળા જાય!
| |
| કોઈ હલેતી હરણી જાણે તૃષ્ણાને તીર ધાય!
| |
| ::: ચંચલ એનાં ચરણ ચાંપે
| |
| :::: મનની મરુભોમ,
| |
| ::: એના રે આઘાતમાં કાંપે
| |
| :::: અંગનું રોમેરોમ;
| |
| પડછાયો જ્યાં પાથરતી ત્યાં પ્રગટે લૂ ને લાય!
| |
| ::: એકનું આંક્યું ચિહ્ન એને
| |
| :::: ચરણ બીજું લ્હોય;
| |
| ::: શીય હલેતી હરણી જેને
| |
| :::: અડતા નથી ભોંય
| |
| પડતાં પહેલાં પલકમાં તો ઊપડે એવા પાય!
| |
| જાય રે વેળા જાય!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == નયનઅંધ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ::::હાય રે, નયન અંધ!
| |
| પાંપણની પેલી પારથી કોણે દ્વાર કીધાં છે બંધ?
| |
| ::: અંતરના અંકાશને જોવી
| |
| :::: બ્હારની રંગીન કાય,
| |
| ::: નેનતારાના તેજથી લ્હોવી
| |
| :::: તિમિરની ઘન છાંય;
| |
| ત્યારે કાજળઘેરાં વાદળ પૂંઠે મૂગો તારકછંદ!
| |
| ::: કોણે રે મારે પોપચે બાંધ્યો
| |
| :::: રંગ-પ્રકાશનો પ્રાણ?
| |
| ::: નિજથી નિજનો સંગ લાધ્યો
| |
| :::: તે રહી ન બ્હારની જાણ;
| |
| જાણે શતદલોની પાંખડીઓના બંધમાં ઝૂરે ગંધ!
| |
| હાય રે, નયન અંધ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == મન ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ક્યાંય આછોય તે એક તારો નથી
| |
| એટલો ગગનમાં ગાઢ અંધાર છે,
| |
| છેક છાયા સમો; તે છતાં કેટલો ભાર છે!
| |
| આભના ગૂઢ અંધત્વને ક્યાંય આરો નથી.
| |
|
| |
| મેઘ પર મેઘના ડોલતા ડુંગરા
| |
| તે છતાં શાંત છે કેટલાં સ્પન્દનો!
| |
| અંતરે આંસુનાં નીરના કૈં ઝરા
| |
| તે છતાં મૌન છે કેટલાં ક્રન્દનો!
| |
|
| |
| જોયું મેં આજ આષાઢના ગગનને?
| |
| કે પછી માહરા ગહન શા મંનને?
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == મનમાં મન ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ::::મનમાં મન ખોવાઈ ગયું!
| |
| અંધારથી મેં આંખ આંજી તે અંતરમાં જોવાઈ ગયું!
| |
| ::: રાત ને દ્હાડો જલતી ભાળી
| |
| :::: ભીતરમાં એક જ્યોત,
| |
| ::: બ્હારની દુનિયા કાજળકાળી
| |
| :::: ને પ્રાણ પ્રકાશે પોત;
| |
| એ જ રે અંતરતેજથી આંખનું કાજળ આજ લ્હોવાઈ ગયું!
| |
| મનમાં મન ખોવાઈ ગયું!
| |
| અંધ આંખે મેં બંધ દીધો તે અંતરમાં રોવાઈ ગયું!
| |
| ::: બંનેય નેણથી પાછી વળી
| |
| :::: રે ગંગાયમુના સંગ,
| |
| ::: એ રે વ્હેણની સાથ ભળી
| |
| :::: જ્યાં પ્રાણની પાતાળગંગ,
| |
| આભશું છલક્યો તટ; તે બંધનું પટ રે આજ ધોવાઈ ગયું!
| |
| મનમાં મન ખોવાઈ ગયું!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૬}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == છાયા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| :::આ શી તારી માયા?
| |
| રે ઓ છલનામયી છાયા!
| |
|
| |
| તું ઘડી આથમણે છાઈ,
| |
| તો ઘડી ઉગમણે ધાઈ;
| |
| રમણાને રંગ ન્હાઈ
| |
| તારી ચંચલ કોમલ કાયા!
| |
|
| |
| તું જીવને શીદ ઝુલાવે?
| |
| ને ભુલામણીમાં ભુલાવે?
| |
| શું હેતમાં આમ હુલાવે?
| |
| તું તો પ્રકાશની છો જાયા!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૬}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == એકલો ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હું એકલો છું મુજ ગેહમાંહી,
| |
| આ દેહમાંહી!
| |
| મુજ બંધ દ્વાર,
| |
| ને બ્હાર
| |
| ઊભો ઘન અંધકાર,
| |
| કહે, ‘મને તું હૃદયે જ ધાર!’
| |
| ઊભો વળી ચંચલ ત્યાં પ્રકાશ,
| |
| કહે, ‘મને લે નિજ બાહુપાશ!’
| |
| હલંત ના હાથ,
| |
| ન દ્વાર ખોલ્યું;
| |
| ને હૈયું ત્યાં તો સહસા જ બોલ્યું :
| |
| ‘ના, સ્નેહસંધિ
| |
| આવો રચીને ઉભયે જ, સાથ!
| |
| ને ત્યાં લગી હ્યાં છ પ્રવેશબંધી
| |
| મુજ ગેહમાંહી!’
| |
| હું એકલો છું મુજ દેહમાંહી!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
|
| |
| == ઉદાસ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| નહીં અશ્રુ, નહીં હાસ;
| |
| મુજ ઉર એવું ઉદાસ!
| |
| નહીં વૈશાખી તપ્ત ગગનની
| |
| ::: વ્યાકુલ વિહ્વલ લાય,
| |
| નહીં આષાઢી શ્યામલ ઘનની
| |
| ::: જલશીતલ કો છાંય;
| |
| નહીં તૃપ્તિ, નહીં પ્યાસ;
| |
| મુજ ઉર એવું ઉદાસ!
| |
| અરધ પોપચે પણ નહીં ખૂલ્યાં
| |
| ::: હજુય તિમિરનાં નેણ,
| |
| અધર મૌનમાં હજુ નહીં ડૂલ્યાં
| |
| ::: મધુર તેજનાં વેણ;
| |
| એ સાંધ્યભૂમિમાં વાસ,
| |
| મુજ ઉર એવું ઉદાસ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == તારલી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| શાંત સાગરતટ હતો,
| |
| મૂગો પવન,
| |
| જલધિજલની લહરીઓનું લ્હેરતું ન્હોતું ગવન;
| |
| વિજનતાના વાસ જેવો પૃથ્વીનો એ પટ હતો!
| |
| અવકાશથી અંધારની લખધાર ત્યાં ચૂતી હતી,
| |
| સ્તબ્ધ સાયંકાલને પડખે પડીને
| |
| કંપહીણું ક્લાંત નિજ હૈયું જડીને
| |
| સારી સૃષ્ટિ નીંદમાં સૂતી હતી!
| |
| એકાંતમાં અપવાદ જેવો એ વિજનમાં એક હું વસતો હતો,
| |
| એવો પરંતુ મૂઢ જેવો
| |
| કે સ્વયં મુજને જ ના સુણાય એવું શાંત હું શ્વસતો હતો;
| |
| એવી ગહનતામાં ક્ષણેક્ષણ હું ધીરે લસતો હતો
| |
| કે હું જ મુજને લાગતો’તો ગૂઢ જેવો;
| |
| મન હિ મનમાં હું ઘડી રડતો, ઘડી હસતો હતો!
| |
| ત્યાં અચાનક એ અરવ એકાંતમાં,
| |
| એ રહસ્યોથી ગહન ગંભીર એવા પ્રાંતમાં,
| |
| અવકાશના અંધારની ઘેરી ઘટામાં,
| |
| શી છટામાં
| |
| તારલી ટમકી ગઈ!
| |
| ને સુપ્ત સારી સૃષ્ટિ જાણે સ્વપ્નથી ચમકી ગઈ!
| |
| ત્યારે વિજનતાના હૃદયનું મૌન ત્યાં ભાંગી ગયું!
| |
| ત્યારે પવનની આછી આછી મર્મરોનું ગાન ત્યાં જાગી ગયું!
| |
| સાગર જરી કંપી ગયો,
| |
| ત્યારે પલકભરમાં જ તે મારો મૂંઝાતો જીવ પણ જંપી ગયો!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == અનિદ્ર નયને ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| અનિદ્ર નયને
| |
| હું એકલો રે મુજ શૂન્ય શયને,
| |
| જોઈ રહું છું નભની દિશામાં,
| |
| જે મેઘભારે નમતી, નિશામાં
| |
| મુજ બારી બ્હાર!
| |
| ઝરી રહી ઝર્ઝર નીરધાર,
| |
| મલ્હારગીતે
| |
| એની સુણી ઝંખનઝંકૃતિ રે
| |
| મુજ વ્યગ્ર ચિત્તે
| |
| સરી રહી કૈં ગતની સ્મૃતિ રે!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == પારેવાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ઝૂકી ઝૂકી આભથી સારા
| |
| ઝીંકાતી આષાઢધારા,
| |
| ઝીલે છે નેહથી એને ઘરનાં નેવાં;
| |
| નીચે એક નીડમાં હાંફે નમણાં ને નિર્દોષ પારેવાં!
| |
| જ્યારે ઝૂકી આભથી સારા
| |
| ઝીંકાતી આષાઢધારા.
| |
| જલભીંજેલી શિથિલ પાંખો
| |
| શીત સમીરે કેટલું ધ્રૂજે,
| |
| જાણે કોઈ દીપક બૂઝે
| |
| એમ એ રાતા રંગની આંખો
| |
| પરે વળી વળી પોપચાં ઢળે,
| |
| ડોલતી એવી ડોકનોયે શો ગર્વ ગળે!
| |
| ક્યારેય એમની કશીય ના હલચલ,
| |
| એવું શું સાંકડું લાગે સ્થલ?
| |
| નાનેરું તોય સમાવે એવડું તો છે નીડ,
| |
| ભીંસે છે તોય શી એવી ભીડ?
| |
| પાંખ પસારી સ્હેલનારાંનું
| |
| આકાશે ટ્હેલનારાંનું
| |
| મૂંઝાતું મન કેમે અહીં માનતું નથી!
| |
| આખાયે આભને લાવી મેલવું શેમાં?
| |
| નાનેરું નીડ છે એમાં?
| |
| એની આ વેદના શું એ જાણતું નથી?
| |
| એથી એના દુ:ખને નથી ક્યાંય રે આરા!
| |
| ઝીંકાતી જોરથી જ્યારે આષાઢધારા
| |
| ઝૂકી ઝૂકી આભથી સારા!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ઝરઝર ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ઝરઝર
| |
| શ્રાવણની જલધાર
| |
| ધરણીને દ્વાર
| |
| ઝરી જાય
| |
| ઝરઝર...
| |
| નયનેથી મુજ નીંદ હરી જાય,
| |
| સુખનું રે મુજ સ્વપ્ન સરી જાય;
| |
| વારંવાર
| |
| ક્ષિતિજની પેલી પાર
| |
| મારું મન મને મેલી ભાગી જાય,
| |
| પર્ણ સમા મુજ પ્રાણે જાગી જાય
| |
| મરમર...
| |
| ક્ષણ પણ જરીય ના જંપી જાય,
| |
| મેઘલી આ મધરાતે
| |
| સુગંધિત મંદ શીત સમીરને ઘાતે
| |
| અંગેઅંગ અવિરત કંપી જાય
| |
| થરથર...
| |
| શ્રાવણની જલધાર
| |
| ધરણીને દ્વાર
| |
| ઝરી જાય
| |
| ઝરઝર... ઝરઝર...
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == શુષ્ક પર્ણ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| નહીં રૂપ, નહીં રંગ,
| |
| :::: નહીં વસંતનો સંગ;
| |
| :::: શીત અંગેઅંગ
| |
| :::::: રે હું પીત વર્ણ!
| |
| :::: જાવું અહીં, જાવું ત્યહીં;
| |
| :::: કોણ જાણે ક્યહીં ક્યહીં,
| |
| :::: વાયુ સંગ વહી?
| |
| :::::: રે હું શુષ્ક પર્ણ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == સ્પંદવું ==
| |
| <poem>
| |
| હાસ્ય હિલ્લોળમાં
| |
| એક પળ નંદવું,
| |
| અશ્રુની છોળમાં
| |
| અન્ય પળ ક્રંદવું;
| |
| ને છતાં દૈવને વંદવું!
| |
| ઉરમહીં જે વ્યથા
| |
| સ્હેવી, સ્હેવાય ના;
| |
| સૂરમહીં જે કથા
| |
| ક્હેવી, ક્હેવાય ના;
| |
| ને છતાં હૃદયને સ્પંદવું!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ગર્વ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તારે હતો એ પરિહાસ માત્ર?
| |
| કહે, વિધાતા, છલના હતી વા?
| |
| મને મળ્યું જે રસપાન પીવા
| |
| એ માહરું આ છલકંત પાત્ર
| |
| તેં છીનવીને કીધ ચૂર્ણ ચૂર્ણ!
| |
| તને હશે કે : ‘ક્ષણમાં જ સિક્ત ને
| |
| અખંડ એ પાત્ર કરીશ, રિક્તને
| |
| ભરીશ રે હું જ પુન: પ્રપૂર્ણ!’
| |
| જાણું ભલા, અકળ એ તવ શક્તિ સર્વ;
| |
| એ કિન્તુ છે તવ દયામય ભિક્ષુદાન!
| |
| ને હું ન દીન, નહિ હીન, મને સ્વમાન;
| |
| હું માનવી! બસ હવે મુજ એ જ ગર્વ!
| |
| ને આ કટાક્ષ સમ ખંડિત શુષ્ક પાત્ર,
| |
| જાણીશ એય મુજ ગૌરવનું જ ગાત્ર!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == જલધિને આરે ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| જા, જનહીન તહીં જલધિને આરે,
| |
| એ ના કેવળ સુણશે,
| |
| કિન્તુ આ તવ અધીર વ્યથાને વારેવારે
| |
| ગભીર ઘેરી નિજ વાણીમાં સહસ્રશતવિધ ગુણશે!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == સ્વયં તું ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| જાણું ન જાવું અવ કઈ દિશામાં,
| |
| આષાઢની ગાઢ થતી નિશામાં?
| |
| કેડી મને તું પ્રતિ જેહ લાધી
| |
| હતી, હવે લુપ્ત કરાલ આંધી
| |
| મહીં, રહી ના દૃગની ય દીવી!
| |
| ક્યાંથી હવે તેજલધાર પીવી?
| |
| હાવાં અહીં આ અધવાટ, સીંચી
| |
| અશ્રુભરી અંજલિ, નેત્ર મીંચી
| |
| હું પ્રેમનું પુષ્પ રહ્યો છું મોરી;
| |
| કે એહની ફોરમ મત્ત ફોરી
| |
| આ આંધીનો વાયુ જ વ્હૈ જશે રે,
| |
| તને કથા સર્વ કહી જશે રે!
| |
| ત્યારે સ્વયં તું નિજને જ હાથે
| |
| મેલીશ એ પુષ્પ સગર્વ માથે!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == નયન હે ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| નહીં, નહીં, નયન હે! નીર વ્હેશો નહીં, વારજો!
| |
| અશ્રુની અંજલિ પક્ષ્મના પુટ મહીં ધારજો!
| |
| આજ લગ જે જતું રે દ્રવી
| |
| મૃદુલ મુજ હૃદય, આદિ કવિ!
| |
| પ્રગટ કીધો તમે એહનો શોક,
| |
| હે નયન, છો તમે સૃષ્ટિનો કરુણતમ શ્લોક!
| |
| રે આજ તો કિન્તુ આ પ્રાણને પ્રાંગણે,
| |
| નવ્ય આનંદનું આગમન;
| |
| એહને નમ્ર નત નયન રે હો તમારું નમન!
| |
| આ ક્ષણે
| |
| ધૂમ્ર શું ધૂસર નિજ અશ્રુનું અંચલ
| |
| આડું વચમાં જ ધરશો નહીં!
| |
| દૃશ્યને ધૂંધળું જરીય કરશો નહીં!
| |
| ના થશો ચંચલ!
| |
| આજ આનંદને આરતી
| |
| સ્મિત તણાં કોટિ કિરણો થકી છો થતી!
| |
| ને તમે એહના ચરણમાં
| |
| અશ્રુની અંજલિને અભિષેકમાં ધારજો!
| |
| મૌનના શરણમાં
| |
| કરુણ નિજ કાવ્યના સ્રોતને સારજો!
| |
| નહીં, નહીં, નયન હે! નીર વ્હેશો નહીં, વારજો!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ઘડીક સંગ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| કાળની કેડીએ ઘડીક સંગ,
| |
| રે ભાઈ, આપણો ઘડીક સંગ;
| |
| આતમને તોય જનમોજનમ લાગી જશે એનો રંગ!
| |
| ધરતીઆંગણ માનવીના આ ઘડીક મિલનમેળા,
| |
| વાટમાં વચ્ચે ક્યારેક નકી આવશે વિદાયવેળા!
| |
| તો કેમ કરીનેય કાળ ભૂલે ના એમ ભમીશું ભેળા!
| |
| હૈયાનો હિમાળો ગાળી ગાળીને વહશું હેતની ગંગ!
| |
| પગલે પગલે પાવક જાગે ત્યાં ઝરશું નેનની ઝારી,
| |
| કંટકપથે સ્મિત વેરીને મોરશું ફૂલની ક્યારી;
| |
| એકબીજાને જીતશું, રે ભાઈ, જાતને જાશું હારી!
| |
| ક્યાંય ન માય રે એટલો આજ તો ઉરને થાય ઉમંગ!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૬}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ધરતીની પ્રીત ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મને તો ધરતીની પ્રીત રે!
| |
| મારી તે મનમોરલીમાં ધરતીની ધૂળનાં હો ગીત રે!
| |
| ::: ક્યારેક કોમલ ફૂલશયને
| |
| :::: નીંદરની સોડ તાણું,
| |
| ::: ક્યારેક પાંપણભીનાં નયને
| |
| :::: કંટકનું શૂળ માણું;
| |
| મનખાની માયા મને, આવો આંસુ ને આવો સ્મિત રે!
| |
| ::: ન્હાવું નથી સુરગંગાને નીરે,
| |
| :::: નથી રે સુધા પીવી;
| |
| ::: ઝૂરી ઝૂરી જગજમુના તીરે
| |
| :::: મૃત્યુમાં જાવું છે જીવી,
| |
| વૈકુંઠ મેલીને વ્રજમાં મોહ્યો તે નથી ભૂલ્યો હું ભીંત રે!
| |
| મને તો ધરતીની પ્રીત રે!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૭}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ત્રેવીસમા વૈશાખમાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| શુક્લ વૈશાખની સપ્તમી,
| |
| પ્રખર મધ્યાહ્ન જ્યારે હતો પાસમાં,
| |
| ત્યાહરે મેં લીધી સૃષ્ટિને શ્વાસમાં!
| |
| ત્યારથી જીવનનો ખેલ હું અહીં રહ્યો છું રમી!
| |
|
| |
| જન્મ શું, એ નથી જાણતો,
| |
| ને છતાં વર્ષવર્ષે રહ્યો જન્મદિન માણતો!
| |
| જન્મ શું, એની અનુભૂતિની ના સ્મૃતિ;
| |
| મૃત્યુમાં જન્મ, નવજન્મની છે કૃતિ;
| |
| તો પછી એક દિન એહને ત્યાં પુન: લહી શકું!
| |
|
| |
| – કિન્તુ ત્યારેય નહીં કહી શકું!
| |
|
| |
| {{સ-મ|૧૯૪૮}} <br>
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == પિતા– ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| પિતા, મરણનેય તેં પરમ મિત્ર માન્યો હતો!
| |
| તને જીવન જ્યાહરે પુનિત પૂર્ણ લાગ્યું ન’તું,
| |
| તદા સતત મૃત્યુનું શરણ તેં ન માગ્યું હતું?
| |
| પિતા, મરણનેય તેં જીવનમંત્ર જાણ્યો હતો!
| |
|
| |
| તને પ્રબલ એક આશ હતી એ જ કે : ‘છો મરું,
| |
| પરંતુ નિજ દેહનાં જ બસ પંચ તે ભૂતનેમિટાવશું રે કથા?
| |
| કરું નહિ સુધન્ય, કિન્તુ મુજ આત્મના ઋતને
| |
| કરું પ્રગટ, વિશ્વના સકલ રોમરોમે ધરું!’
| |
|
| |
| અને કરુણ અંતના જીવનની બની એ વ્યથા!
| |
| પરંતુ પ્રિય મૃત્યુએ સદય થૈ મિટાવી, પિતા,
| |
| જલાવી તવ દેહનાં સકલ બંધનોની ચિતા!
| |
| – અમે નિજ કલંકની શીદ મિટાવશું રે કથા?
| |
|
| |
| નહીં, ઘટમહીં તને કદીય તે ન ઝાલ્યો જતો,
| |
| વિરાટમય તું ભલે અભયમુક્ત ચાલ્યો જતો!
| |
|
| |
| ૧૨–૨–૧૯૪૮
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == સંસ્મૃતિ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આવ હે મુક્તિદિન!
| |
| આજ તું જોઈ લે ભગ્ન અમ સ્વપ્નબીન!
| |
| આવ હે મુક્તિદિન!
| |
| જોઈ લે બીનના તાર સૌ છિન્ન છે,
| |
| સપ્ત સ્વરનો ધ્વનિ આજ તો સુપ્ત છે,
| |
| જીવનસંગીતની કલ્પના એય તે લુપ્ત છે;
| |
| જોઈ લે મૌનનો ભાર પણ કેટલો ભિન્ન છે!
| |
| આવ હે મુક્તિદિન!
| |
| આજ તું જોઈ લે ભગ્ન અમ સ્વપ્નબીન!
| |
|
| |
| આવ હે મુક્તિદિન!
| |
| આજ આક્રંદમાંયે અરે, ‘આવ!’ કહીએ તને,
| |
| ‘લાવ હે લાવ આનંદની આછીયે ઝંકૃતિ,
| |
| ક્ષણિક તો ક્ષણિક પણ લાવ!’ કહીએ તને!
| |
| એ જ ક્ષણ કૈંક કોલાહલોને જગાવી જતી
| |
| નયનની સન્મુખે મૂર્ત થૈ જાગતી સંસ્મૃતિ;
| |
| હૃદયના વ્રણ મહીં લવણ કેવું લગાવી જતી,
| |
| ને દૃગોના દીવાને બુઝાવી જતી,
| |
| જોઈ લે તારું હૈયુંય તે કેટલું એ ધ્રુજાવી જતી!
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| રાષ્ટ્રની સૌ સીમા છો રહી સરકતી,
| |
| હૃદયમાં તો અચલ એ જ નકશો રહ્યો,
| |
| એમ વિચ્છેદના ક્રૂર વિદ્રોહને એહથી જાય શેણે સહ્યો?
| |
| શક્ય ના છૂરીથી જલ કદી છેદવું,
| |
| ને છતાં જલ થકીયે વધુ સ્નિગ્ધ
| |
| જે સ્હેજમાં દ્રવી દ્રવી જાય એ હૃદયને
| |
| એવી તે કઈ છૂરીથી હશે શક્ય આ ભેદવું?
| |
| અલગ બે રંગની ભિન્નતા દાખવી
| |
| નજરમાં તોય જુદાઈનું ઘર બનાવી લીધું,
| |
| સરકતી સીમની છિન્નતા દાખવી
| |
| હૃદયનો એથી પલટાઈ નકશો ગયો
| |
| એમ વિદ્રોહમાંયે અહો, મુગ્ધ મન શું મનાવી લીધું!
| |
| શી અહો, કેવી આહ્લાદિની ભ્રાંતિ છે!
| |
| શી અહો, રાજ્યની ઉદય-ઉત્ક્રાંતિ છે!
| |
| છો ભલે હૃદય જલતું રહો,
| |
| કિન્તુ આ મન હવે છેક છલતું રહો!
| |
| કેવી રે આત્મની વંચના,
| |
| ને લલાટેય અપમાનની અર્ચના!
| |
|
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
| એમ જ્યાં રાષ્ટ્રના ઐક્યનો અગ્નિસંસ્કાર પૂરો થતો
| |
| ત્યાં જ એની ચિતામાંથી
| |
| હે મુક્તિદિન, તુજને જન્મતો જોઈને,
| |
| આંસુ ન્હોતું છતાં નયનને લ્હોઈને,
| |
| મત્ત ઉન્માદમાં કોટિ કંઠે કશું ગાન ગાઈ લીધું!
| |
| સૂર એનો અહો! શો મધુરો હતો!
| |
| પવનની લહર લહરે વહી એનું સંગીત
| |
| સૌ ખંડખંડે અહો, એક ક્ષણમાં જ છાઈ દીધું!
| |
| ને અરે, એ જ ક્ષણ કો અજાણે ખૂણેથી
| |
| વિષાદે ભર્યો જાગતો તીવ્ર જે સ્વરધ્વનિ:
| |
| ‘નજીક નોઆખલી, તીર સાબર તણાં તો ઘણાં દૂર છે!’
| |
| વિજયના ગાનમાં એ ગયો રે ડૂબી,
| |
| ક્યાંય સુણાય ના એટલો મંદ કેવો ગયો એ બની!
| |
| શૂન્ય થૈને શમી વાણી રે,
| |
| મૌનના ગર્ભમાં કેવું શરમાઈને પાછી ચાલી ગઈ
| |
| જન્મી ના જન્મી ત્યાં!
| |
| એની એ વેદના કોઈએ ક્યાંય ના જાણી રે,
| |
| શલ્ય શી નીરવતા એ હૃદયને હશે શીય સાલી ગઈ!
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| પંચ એ સિંધુના પ્રાંતમાં
| |
| ભીષણ ને તોય ભીરુ કશો જંગ ખેલી લીધો!
| |
| ને ગુરુ વીર ગોવિંદનો
| |
| એક શેત્રંજની સોગઠીએ કહ્યો વીર મામુદને
| |
| કેમ વીરત્વ ને ત્યાગનો મંત્ર એ દૂર મેલી દીધો?
| |
| જો કદી ધર્મના યુદ્ધમાં ચડવું’તું,
| |
| તો પછી ત્યાગ ને વીરતાના શહૂરથી ભલા! લડવું’તું,
| |
| નેક ખુદાઈના નૂરથી તો ભલા! લડવું’તું!
| |
| જેહના નામના માત્ર ઉચ્ચારમાં
| |
| આવતી કાલ ઇતિહાસની જીભ પર શી ધ્રુજારી હશે!
| |
| એવી રે અંતહીન હારમાં
| |
| લાખ વણજાર આ માનવોની કહો, ક્યાં જશે?
| |
| જીવતા મૃત્યુને જે વર્યું એવું જીવન કહો, ક્યાં ગુજારી જશે?
| |
| આવી વણજાર તો એક બસ જોઈ છે
| |
| રે અમાસે નિબિડ રાતના તારલાઓ તણી,
| |
| કિન્તુ આ કારવાંને નથી એમનો તાલ કે એમનું તેજ,
| |
| આ પૃથ્વીના માનવે એમના મુખની ચમકને ખોઈ છે!
| |
| લાખ વણજાર આ તપ્ત રણરેત શી
| |
| ઘોર વંટોળમાં અહીંતહીં વહી જતી,
| |
| વાયુના વેગને મૌનથી સહી જતી!
| |
| પાંચ પાંડવ છતાંયે હતી જેની પાંચાલીને મન ભીતિ,
| |
| લાખ પાંચાલીની આજ તો એથીયે હીન છે
| |
| દેહની દીન રે નગ્નતાની સ્થિતિ;
| |
| જૌહરે પદ્મિની અગ્નિને અર્પતી પ્રાણની આહુતિ
| |
| ત્યાહરે માણતી વિક્રમી પુરુષના મધુર સંસ્મરણને,
| |
| આજ પુરુષાર્થનું તેજ જોયા વિના
| |
| લાખ પદ્મિનીઓ સોંપતી નિજ તણા પ્રાણ જૈ મરણને
| |
| કે પછી શોધતી દાનવોનાય તે શરણને!
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| ‘અગર આ પૃથ્વી પર ક્યાંય જો સ્વર્ગ છે,
| |
| તો અહીં...’
| |
| ના, નહીં!
| |
| રૂપના તીર્થ પર પૂજનના ગીતની અંજલિ
| |
| આજ તો દૂર રહી!
| |
| પૃથ્વી પર વિરલ આ સ્વર્ગના નંદને
| |
| કલિ કલિ
| |
| શી કથા કહી રહી ક્રન્દને ક્રન્દને!
| |
| આજ તો પાંદડે પાંદડે, પુષ્પઢગલે,
| |
| અરે અગ્નિપગલે
| |
| કશી વિષમયી વારુણી વર્ષતી!
| |
| જોઈને મૃત્યુના લોચને લાલિમા હર્ષતી!
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| વૈરના અગ્નિએ માત્ર ત્રણ અક્ષરે
| |
| રક્તરંગીન એ પ્રેમના હૃદયપત્રે લખી,
| |
| સત્યના વક્ષસ્થલ પરે
| |
| ને અહિંસા તણા મર્મમાંયે લખી
| |
| જે કથા...
| |
| રે વૃથા!
| |
| વેદનાને નહીં આજ વાણી જડે,
| |
| શબ્દને શૂન્યતા શી નડે!
| |
| મૃત્યુ પણ મૌન ધારી ગયું જે ક્ષણે
| |
| એ ક્ષણોને વૃથા વાણી તે શું વણે?
| |
| મૃત્યુને, મૌનને મીંઢ આવું અરે,
| |
| માનવીએ કદી ના લહ્યું!
| |
| આજ પણ એનું એ મૌન રે આ રહ્યું :
| |
| ‘. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .’
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| રાષ્ટ્રની કાયના સકલ અંગાંગનું વિષ
| |
| જઈ જઠરમાં એકઠું થઈ રહ્યું,
| |
| આઘું અળગું બની બેઠું જે આળું હૈયું
| |
| હજુ એહની વેદનાને નથી ધ્યાનમાં લઈ રહ્યું!
| |
| આજ ધૂંધવાય પણ કાલ જ્વાલા રૂપે પ્રગટશે
| |
| એવી એની અગન છે તે છતાંયે હજુ કેમ બૂઝે નહીં?
| |
| વિષતણું વમન કીધા વિના
| |
| જઠરનું ચાંદું જો આપમેળે જ રૂઝે નહીં
| |
| તો પછી દર્દની કો દવા રે હજુ કેમ સૂઝે નહીં?
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| ભૂખના નિત્ય નિવાસ શાં
| |
| ભગ્નખંડેર શાં કેટલાં દેહમંદિર ઉદ્ધાર માંગી રહ્યાં,
| |
| ને છતાં એકલાં દેવનાં મંદિરો
| |
| શીદને આજ બસ જીર્ણ લાગી રહ્યાં?
| |
| કેટલાં અંગની આબરૂ વસ્ત્રની સંગ વીંટાઈને
| |
| ક્યાંય રે વહી ગઈ!
| |
| અંગ પર એકલી નગ્નતા રહી ગઈ!
| |
| ભિક્ષુના પાત્રમાં એકના એક એ વસ્ત્રનું દાન દેનાર
| |
| શ્રાવસ્તીની સીમની દીન એ નારીની
| |
| નગ્નતાની નથી એમને ધન્યતા;
| |
| એમની દીનતાની દશા એથી છે અન્યથા!
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| ગ્રીષ્મના પ્રખર મધ્યાહ્નમાં
| |
| શુષ્ક સરવર મહીં
| |
| સકલ જલ આજ જલતું જતું;
| |
| કમલદલથી નહીં
| |
| કિન્તુ એ કર્દમે આજ ફલતું જતું,
| |
| સ્થલસ્થલે શી અહીં રિક્તતા!
| |
| મીનને મૃત્યુના મુખથી જે બચાવી શકે,
| |
| જીવનનું જરીય આશ્રય રચાવી શકે,
| |
| એટલીયે નથી જ્યાં રહી સિક્તતા;
| |
| ત્યાં અરે, શ્વેત બગની કશી શ્યામ છાયા ઢળી!
| |
| ને અરે, જેમ મધ્યાહ્ન ધપતો જતો
| |
| તેમ એ અલ્પ જલરાશિયે અધિક તપતો જતો,
| |
| ને અરે, જેમ મધ્યાહ્ન ધપતો જતો
| |
| તેમ એ શ્વેત બગ મૃત્યુનો મંત્ર પણ અધિક જપતો જતો;
| |
| શ્વેત એ દેહની શુભ્રતામાં વધુ શુભ્રતા ર્હૈ મળી
| |
| તેમ એ શ્યામ છાયામહીં
| |
| વધુ વધુ શ્યામ શોભાય તે ર્હૈ ભળી!
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| આજ કો પાગલે શી સુરા પી લીધી!
| |
| મંદ ને મદિર કો વાયુએ એહના અંગને
| |
| આછું આછું અડી અસર ઉન્માદની શી કીધી!
| |
| હૃષ્ટ એ હાથમાં કેટલું જોર છે!
| |
| – કેમ કે હાથમાં રાજસત્તા તણા દોર છે.
| |
| ને છતાં કેટલાં શિથિલ છે એ ચરણ!
| |
| – કેમ કે મત્ત સુરા તણું એહને છે શરણ.
| |
| રક્તરંગી નયન જે નશામાં ડૂલી જાય છે,
| |
| વિશ્વ અજવાળતો વિપુલ આકાશનો તારલો
| |
| ને અતિ લઘુક ઘરનો દીવો બેયના ભેદને એ ભૂલી જાય છે!
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| અગ્નિની રુદ્ર જ્વાલા મહીં
| |
| જીવનની શીતલતા હર ઘડી ખોઈને
| |
| જલ સમા આજ લગ તો અમે જલી રહ્યા,
| |
| ને હવે આજ અંધારની ચાર ભીંતો મહીં
| |
| ધૂમ્રલેખા સમાં
| |
| શાંતિનાં એકબે અલ્પ ગીતો મહીં
| |
| કોઈ રંગીન તે સ્વપ્નને જોઈને
| |
| શૂન્યમાં વિલીન રે થૈ જવા થોડુંયે હલી રહ્યા!
| |
| આજ આ રહીસહી આછી ભીનાશને
| |
| સ્પર્શીને સૌમ્ય કો તેજ ના ખેલતું,
| |
| ક્યાંયથી એક પણ કિરણ ના રેલતું!
| |
| જેથી રે કલ્પનાગગનમાં રંગનું કો ધનુ સોહી ર્હે!
| |
| આજ કો કંસના ઘોર કારાગૃહે
| |
| રાજલક્ષ્મી ભલે જન્મી તો, રૂંધતી છો શિલા;
| |
| હોય જો ભાવિના બોલ એ ભાખતી :
| |
| ‘કાલ એ કંસના મૃત્યુની પ્રગટશે કૃષ્ણ કેરી લીલા!’
| |
| આજ શી સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ! સંસ્મૃતિ...
| |
| ત્યાં કશી તાહરી ક્ષણિક પણ ઝંકૃતિ?
| |
|
| |
| મુક્તિના સ્વપ્નને જોઈને
| |
| રાષ્ટ્રના યજ્ઞમાં વિલીન રે થૈ ગયા જે બલિ,
| |
| આજ એ સ્વપ્નને આમ વિલીન તે થૈ જતું જોઈને
| |
| ખાંભી નીચે હશે જેમની મુઠ્ઠીભર માટીયે ગૈ હલી;
| |
| એમના રક્તની સાક્ષીએ શપથ લઈને અમે,
| |
| એમની એ શહાદતની દુહાઈ દઈને અમે
| |
| આજ હે મુક્તિદિન, તારી સન્મુખ આ વચન ઉચ્ચારશું :
| |
| ‘એક દિન સપ્ત સ્વરમાં અમે પ્રગટશું તાહરી ઝંકૃતિ,
| |
| વિશ્વમાંગલ્યની મોરશું નૂતન કો સંસ્કૃતિ!’
| |
| આજ તો જોઈ લે ભગ્ન અમ સ્વપ્નબીન,
| |
| આવ હે મુક્તિદિન!
| |
|
| |
| ૧૫ ઑગસ્ટ ૧૯૪૮
| |
| </poem>
| |
