|
|
| Line 79: |
Line 79: |
|
| |
|
| }} | | }} |
|
| |
|
| |
|
| |
|
| |
| * [[મનીષા જોષીની કવિતા/પ્રારંભિક | પ્રારંભિક]]
| |
|
| |
| == ૧. સામ્રાજ્ય ==
| |
|
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મને ઝરુખામાં બેસાડો.
| |
| મને વીંઝણો નાંખો
| |
| મને અત્તરના હોજમાં નવડાવો.
| |
| મારા સૌંદર્યની, શૌર્યની પ્રશંસા કરો.
| |
| કોઈ ચિત્રકારને બોલાવો મને દોરવા.
| |
| કોઈ શિલ્પીને બોલાવો મને કંડારવા.
| |
| મારો સ્વયંવર રચાવો.
| |
| જાવ, કોઈ વિદૂષકને બોલાવો
| |
| મને હસાવો.
| |
| ક્યાં ગઈ આ બધી દાસીઓ?
| |
| કેમ, કોઈ સાંભળતું નથી?
| |
| મને લાગે છે કે હું મારું સામ્રાજ્ય હારી ચૂકી છું.
| |
| બધા જ ગુપ્તચરો પીછેહઠના સંદેશાઓ લાવી રહ્યા છે.
| |
| જોકે આમ પણ હું ક્યાં કશું જીતવા માગતી હતી?
| |
| એક રાજવી તરીકેના મારા અભિમાનનું
| |
| મહામુશ્કેલીથી જતન કરી રહી હતી એટલું જ.
| |
| મારી પાંચેય આંગળીઓમાં સાચા હીરા ઝગમગી રહ્યા છે.
| |
| જે હવે થોડી જ વારમાં મારે ચૂસી લેવા પડશે.
| |
| પણ એ પહેલાં,
| |
| રેશમી પરદાઓથી સજાવેલા આ અગણિત ખંડો
| |
| જે મેં ક્યારેય પૂરા જોયા નથી,
| |
| એ જોઈ લેવા છે. અને
| |
| દીવાનખંડમાં મૂકેલા, મારા પૂર્વજોએ શિકાર કરેલા
| |
| ભયાનક સિંહ - વાઘ, જે મસાલા ભરીને મૂકી રાખેલા છે
| |
| એ હવે ચીરીને ખાલી કરી નાખવા છે.
| |
|
| |
| </Poem>
| |
|
| |
| == ૨. ગોઝારી વાવ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હાં, હાં, એ માણસ જીવે છે હજી, એના ઘરમાં, સુખેથી.
| |
| પણ મરી ગયો છે એ મારા માટે.
| |
| અને એટલે જ હું રોજ એના નવા નવા
| |
| મૃત્યુની કલ્પના કરું છું.
| |
| રસ્તા પર ચાલતા ટ્રકનાં પૈડાં એના પર ફરી વળે છે.
| |
| અને હું બાજુમાં શાંત રાહદારીની જેમ પસાર થતી હોઉં છું.
| |
| તો ક્યારેક એની લાશ રેલવેના પાટા વચ્ચે મળી આવે છે.
| |
| અને હું એના મૃતદેહ પરથી પસાર થતી ટ્રેનમાં
| |
| મુસાફરી કરતી હોઉં છું.
| |
| ક્યારેક હું મારી સાડીના પાલવને ગાંઠ મારતી હોઉં છું
| |
| અને એના ગળામાં ફાંસો હોય છે.
| |
| હું મંદિરમાં દીવા પ્રગટાવતી હોઉં છું
| |
| અને એનું આખું શરીર સળગતું હોય છે.
| |
| ક્યારેક એ કોઈ ગોઝારી વાવના તળિયે પડ્યો હોય છે
| |
| અને હું એ વાવમાંથી પાણી ભરતી હોઉં છું.
| |
| રોજ રાત્રે યમરાજ આવે છે.
| |
| પેલા કાળમુખા પાડા પર બેસીને.
| |
| કરગરે છે, એને લઈ જવા માટે.
| |
| પણ હું એને રજા નથી આપતી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩. હિજરત ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| માલધારીઓ હિજરત કરી ગયા છે.
| |
| પાછળ મૂકી ગયા છે, એક ચૂલો સળગતો.
| |
|
| |
| ખબર નહીં, ક્યારે, કોણ ભૂખ્યું આવી ચડે?
| |
| ચૂલો જો પાણી છાંટીને ઠારી દેવાય તો
| |
| અગ્નિ નારાજ થઈ જાય.
| |
| ચૂલાના અડધા ઝરી ગયેલા કોલસાની સામે
| |
| દયામણી નજરે જોઈ રહ્યા છે
| |
| પાછળ એકલાં રહી ગયેલાં સીમનાં ઝાડ
| |
| આવશે કોઈ ભૂખ્યું જણ?
| |
| વૃક્ષો વચ્ચેથી સરસરાતી
| |
| હવાની એક લહેરખી આવી ચડી.
| |
| ઠરી જવા આવેલી ચૂલાની આગ
| |
| ફરી પ્રજ્વલિત થઈ.
| |
| સીમનાં ઝાડ, અગ્નિને આહુતિ આપવા
| |
| તૈયાર થઈ ગયાં.
| |
| માલધારીઓ નજર પહોંચે ત્યાં સુધી
| |
| વળી વળીને જોઈ રહ્યા છે,
| |
| તેમના નેસડાનાં ઝાડને સળગતાં.
| |
| માલધારીઓ હવે બેઠા છે,
| |
| ત્રણ ઈંટ ચૂલાના આકારે ગોઠવી રાખી છે.
| |
| અગ્નિને પેટાવવા કાઠીઓ છે.
| |
| અગ્નિને હવા આપવા પૂઠું છે.
| |
| એમ તો મુઠ્ઠી ધાન પણ ક્યાં નથી,
| |
| પણ ભૂખ,
| |
| ભૂખ ક્યાં છે?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪. જેલ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| જેલની કાળકોટડીમાં રાખેલી બરફની એક પાટ છું હું!
| |
| પ્રખર તાપમાં રાખો તોય પીગળે નહીં એવી જડ, સખત.
| |
| રોજ એક નવા કેદીને હાથ-પગ બાંધીને
| |
| મારા પર સુવડાવવામાં આવે છે.
| |
| એ ખૂબ તરફડે છે પણ મોઢામાંથી એક હરફ બોલતો નથી,
| |
| થોડીવારમાં મરી જાય છે.
| |
| છેક બીજા દિવસે સિપાહીઓ એને ઊપાડી જાય છે.
| |
| હું ઠંડીગાર, સ્થિતપ્રજ્ઞ પડી રહું છું.
| |
| એણે એકરાર ન કરેલા ગુનાઓ મારામાં સમાઈ જાય છે.
| |
| હું એવી જ અકથ્ય, વધારે ને વધારે જિદ્દી બનતી જઉં છું.
| |
| મારામાંથી પણ એક ટીપું યે બરફ
| |
| પાણી બનીને વહેતો નથી.
| |
| જેલના લોખંડી સળિયાઓ પાછળ
| |
| કડક ચોકી-પહેરા વચ્ચે હું પડી છું.
| |
| જેલર એનો પગ મારા પર ટેકવીને, થાકેલો ઊભો છે.
| |
| એના બુટની અણીદાર ખીલીઓ મને ઉઝરડા પાડે છે.
| |
| એક નવો જ કેદી આવીને મારા પર સૂએ છે.
| |
| મરે છે, સૂએ છે, મરે છે, સૂએ છે....
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫. કંસારા બજાર ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| માંડવીની કંસારા બજારમાંથી પસાર થવાનું
| |
| મને ગમે છે.
| |
| ‘ચિ. મનીષાના જન્મ પ્રસંગે’
| |
| આ શબ્દો મમ્મીએ
| |
| અહીંથી ખરીદેલા વાસણો પર કોતરાવ્યા હતા,
| |
| વર્ષો વીત્યાં.
| |
| મારા હાથ-પગની ચામડી બદલાતી રહી
| |
| અને એ વાસણો પણ, ઘરના સભ્યો જેવાં જ,
| |
| વપરાઈને, ઘસાઈને
| |
| વધુ ને વધુ પોતાનાં બનતાં ગયાં.
| |
| એ વાસણોની તિરાડને રેણ કરાવવા
| |
| હું અહીં કંસારા બજારમાં આવું છું ત્યારે
| |
| સાથે સાથે સંધાઈ જાય છે
| |
| મારાં છૂટાં છવાયાં વર્ષો પણ.
| |
| ગોબા પડેલા, ટીપાઈ રહેલાં વાસણોના અવાજ
| |
| કાનમાં ભરી લઈ, હું અહીંથી પાછી જઉં છું ત્યારે
| |
| ખૂબ સંતોષથી જઉં છું.
| |
| આ વાસણો જ્યાંથી લીધાં હતાં
| |
| એ દુકાન કઈ, એ દુકાનદાર કોણ
| |
| કાંઈ ખબર નથી, છતાં
| |
| આ બજારના ચિરકાલીન અવાજ વચ્ચેથી
| |
| હું ચૂપચાપ પસાર થતી હોઉં છું ત્યારે
| |
| સતત એમ લાગ્યા કરે છે કે
| |
| હું અને આ અવાજ ક્યારેય મરતા નથી.
| |
| નવાં નવાં દંપતી અહીં આવે છે.
| |
| મારા માટે નવું નામ પસંદ કરીને
| |
| વાસણો પર કોતરાવીને
| |
| મને તેમના ઘરે લઈ જાય છે.
| |
| હું જીવું છું વાસણોનું આયુષ્ય
| |
| અથવા તો, બેસી રહું છું.
| |
| માંડવીની કંસારા બજારમાં
| |
| જુદી જુદી વાસણોની દુકાનોનાં પગથિયાં પર
| |
| ધરાઈ જઉં છું.
| |
| બત્રીસ પકવાન ભરેલી થાળીથી,
| |
| મૂંઝાઈ જઉં છું
| |
| એક ખાલી વાટકીથી.
| |
|
| |
| વાસણો ઠાલાં ને વાસણો ભરેલાં,
| |
| તાકે છે મારી સામે
| |
| તત્ત્વવિદ્રી જેમ ત્યાં જ, અચાનક,
| |
| કોઈ વાસણ ઘરમાં માંડણી પરથી પડે છે
| |
| ને તેનો અવાજ આખા ઘરમાં રણકી ઊઠે છે.
| |
| હું એવી અસ્વસ્થ થઈ જઉં છું
| |
| જાણે કોઈ જીવ લેવા આવ્યું હોય.
| |
| વાસણો અને જીવન વચ્ચે
| |
| હાથવ્હેંત જેટલું છેટું,
| |
| ને વ્હેંત, કંસારા બજારની લાંબી સાંકડી ગલી જેવી
| |
| ક્યાંથી શરૂ થાય ને ક્યાં પૂરી થાય
| |
| એ સમજાય તે પહેલાં
| |
| વ્હેંતના વેઢા
| |
| વખતની વખારમાં
| |
| કંઈક ગણતા થઈ જાય,
| |
| કંસારા બજારનો અવાજ
| |
| ક્યારેય સમૂળગો શાંત નથી થતો.
| |
| બજાર બંધ હોય ત્યારે
| |
| તાળા મારેલી દુકાનોની અંદર
| |
| નવાંનકોર વાસણો ચળકતાં હોય છે.
| |
| ને એ ચળકાટમાં બોલતા હોય છે
| |
| નવાં સવાં જીવન
| |
| થાળી વાટકા અને ગ્લાસથી સભર થઈ ઊઠતાં
| |
| ને એઠાં રહેતાં જીવન
| |
| હું જીવ્યા કરું છું
| |
| ગઈ કાલથી
| |
| પરમ દિવસથી
| |
| તે ’દિ થી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૬. લૂણ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આમ તો મળી છું હું ગાંધીને
| |
| અમદાવાદના આશ્રમમાં
| |
| લંડનના પાર્લામેન્ટ સ્ક્વેરમાં
| |
| અને સાન ફ્રાન્સિસ્કોની ફેરી બિલ્ડિંગમાં
| |
| પણ હજી મારે કરવાનો બાકી છે
| |
| સત્યનો એક પ્રયોગ.
| |
|
| |
| કેટલીક રેલગાડીઓના ગંતવ્ય સ્થાન
| |
| અલગ હોય છે, જે લખેલું હોય તેનાથી.
| |
| તેમાં બેઠેલા નવયુવકો ઊતરી પડે છે
| |
| અધવચ્ચે જ ક્યાંક, ટ્રેનનો આભાર માનીને.
| |
| ઊતરી જાવ જ્યાં, અધવચ્ચે
| |
| એ જ હોય છે, સૌથી પૂર્ણ મુસાફરી.
| |
| કોઈ ક્રાંતિકારીને સાચા સ્ટેશન પર ઉતારીને
| |
| આગળ ધપી ગયેલી ટ્રેનો હોય છે
| |
| યુગપુરુષોની પત્નીઓ જેવી
| |
| સંતોષસભર ને એકાકી.
| |
| મા બની ગયેલી પત્ની
| |
| સાફ કરી આપે ચશ્માં પર જામેલી ધૂળ
| |
| પોતાની જીર્ણ સાડીના છેડાથી
| |
| અને પિતા બનેલો પતિ
| |
| ભરી લે એની મુઠ્ઠીમાં
| |
| થોડુંક કાચું મીઠું.
| |
|
| |
| ગાંધીની હથેળીમાંથી ત્યારે
| |
| ખર્યું હશે થોડું લવણ જમીન પર
| |
| મારે હજી લૂવાનું બાકી છે
| |
| મારી પરસાળમાંથી
| |
| એ ચપટીક લૂણ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૭. મેખલા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મારી પાસે પણ એક કોડિયું છે.
| |
| જેની રોશનીમાં મને દેખાય છે, આખું યે બગદાદ.
| |
| ચારે તરફ બ્લેક-આઉટ અને
| |
| અને ઉપર ફરતાં અમેરિકી વિમાનો.
| |
| જાદુઈ સાદડીના ચીરા, સંતાઈ ગયેલો જીન,
| |
| અલીબાબાનાં ગધેડાં,
| |
| ગુફાઓ આડેથી હટતા મોટા મોટા પથ્થરો,
| |
| ખણખણતી અશરફીઓ, મરજીનાની આંખોની ચમક
| |
| અને પેલા તણખા ઝરતા બૉમ્બ.
| |
| અખાતમાં તેલના કૂવાઓ હજી સળગ્યા કરે છે.
| |
| અને જીવતી રહે છે પંચતંત્રની વાર્તાઓ.
| |
| રાજકુમારીના રૂપથી દિગ્મૂઢ થઈ ગયેલો
| |
| એક બરછટ, ગાંડો રાક્ષસ
| |
| {{space}} માણસ ગંધાય - માણસ ખાઉં
| |
| {{space}} માણસ ગંધાય - માણસ ખાઉં
| |
| પણ રાજકુમાર તો પહોંચી ગયો છે,
| |
| આકાશથીયે ઊંચા એ ઝાડ પર, રાક્ષસના જીવ સુધી.
| |
| નીચે એ ઝાડ કાપી નાખવા મથે છે રાક્ષસ.
| |
| કૂવામાં પડી જાય છે સિંહ.
| |
| ચંદ્ર પર ઉતરાણ કરે છે નચિકેતા.
| |
| લાકડાના ઘોડાથી રમે છે લવ-કુશ.
| |
| કામધેનુ બંધાયેલી છે ઋષિના આશ્રમમાં.
| |
| પાર્વતીને ડંખે છે એના શરીર પરની મેખલા.
| |
| ઝૂંપડામાં રહે છે રાજાની એક અણમાનીતી રાણી.
| |
| ભયભીત થઈ જાય છે યશોદા
| |
| કૃષ્ણના મુખમાં બ્રહ્માંડ જોઈને.
| |
| મકાન બાંધતા જમીનમાંથી નીકળે છે ચરુ.
| |
| તલનો લાડુ ખાતાં જીભ કચરાઈ જાય છે
| |
| ગુપ્તદાનના એક પૈસાથી
| |
| બરાબર એમ જ, જેમ કોઈ સ્વયંવરમાં
| |
| કોઈ રાજાનું અપમાન થયું હોય!
| |
| ફરી મારે કોડિયામાં થોડુંક તેલ રેડવાનું છે...
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૮. હાથ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| દેવી લક્ષ્મી,
| |
| તારા હાથમાંથી વરસતી સોનામહોર ન જોઈએ મને.
| |
| ન જોઈએ તારું ત્રિશૂળ કે શંખ કે તારી માળા.
| |
| હે હજાર હાથવાળી!
| |
| મને તારો કમળવાળો હાથ જોઈએ.
| |
| એ સુકુમાર કમળ જોયું છે ત્યા૨થી
| |
| મને કોઈ રાજકુમાર પણ નથી ગમતો.
| |
| પુખ્ત સુંદર દેહયષ્ટિ, એનું લાલિત્ય,
| |
| એની છટા, સૌરભ,
| |
| ખીલેલું એ કમળ જોઈએ મને.
| |
| અને તારો હાથ!
| |
| જે સદા યુવાન રાખે છે એને.
| |
| પાણીથી અલગ એ કમળ
| |
| અને તારા અંગથી અલગ એ હાથ ને
| |
| રેશમી કપડામાં વીંટાળી
| |
| સાચવીને મૂકી દઈશ.
| |
| દેવી લક્ષ્મી,
| |
| તારા હજાર હાથમાંથી એક હાથ આપ મને!
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૯. અશ્વપુરુષ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તું કેવી રીતે હોઈ શકે મારો જીગિત<ref>૧ જીગિતઃ રશિયન ભાષામાં અર્થ છે એક કુશળ ઘોડેસવાર</ref>?
| |
| તું મારા કરતાં તારા અશ્વોને વધારે ચાહે છે,
| |
| તારા હાથમાંથી હવે છૂટી ગયાં છે, પલાણ.
| |
| ઘોડાઓ દોડ્યે જાય છે. પવન સાથે વાતો કરતા,
| |
| અને તું, બસ જીત્યા કરે છે,
| |
| નવા નવા પ્રદેશોને,
| |
| પણ હું હજી હારી નથી તારી સામે.
| |
| તારા ઘોડારમાં પાગલ અશ્વો સૂઈ જાય ત્યારે,
| |
| ક્યારેક નજર પરોવજે મારી આંખોમાં.
| |
| સાંકળોમાં જકડાયેલા કેદીથી વિશેષ તું કંઈ જ નથી.
| |
| તારા અશ્વો કરતાં પણ
| |
| પાણીદાર છે મારી પીઠ,
| |
| શક્તિથી તરબતર, હણહણતા અશ્વોના પગ તળે
| |
| કચડાઈને મરી જવું,
| |
| એ તારી અંતિમ ઇચ્છા છે તે હું જાણું છું.
| |
| પણ, તું એક વાર
| |
| મારા પગ તરફ તો જો.
| |
| જો, મારા પગમાં ખરીઓ ફૂટી છે.
| |
| મારી પાસેથી જ મળશે તને
| |
| એક જીગિતનું મોત.
| |
|
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૦. તાપ વિનાનો ઉજાસ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ઓરડા બધા અગાશી
| |
| અને રાત બધી બપોર.
| |
| ઓરડામાં ખરતા તારાઓ
| |
| અને અગાશીમાં છે પડદા.
| |
| રાત્રે દેખતાં ચામાચીડિયાં
| |
| ને બપોરે બોલતાં તમરાં.
| |
| નથી બદલાઈ મારી
| |
| સવાર અને સાંજ.
| |
| સવાર એવી જ –
| |
| ‘પરોઢિયે પંખી જાગીને ગાતાં મીઠાં તારાં ગાન’
| |
| સાંજ પણ એવી જ –
| |
| કુદરતી દૃશ્ય જેવી.
| |
| બે પર્વત, વચ્ચે આથમતો સૂરજ,
| |
| એક મંદિર, એક નદી, એક હોડી.
| |
| તો પછી શું થયું રાતને?
| |
| કેમ ઓસરી ગયાં અંધારાં?
| |
| શું થયું બપો૨ને?
| |
| કેમ કરમાઈ ગયાં સૂરજમુખી?
| |
| તાપ વિનાના ઉજાસમાં મને સપનાં આવે છે.
| |
| રાતનાં સપનાં બપોરે
| |
| અને બપો૨નાં સપનાં રાત્રે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૧. વાળની ગૂંચ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| સોનાની વેણીથી મારા વાળ સજાવતા
| |
| સુંદર, શાશ્વત નરેશો ક્યારેય
| |
| વાળમાંથી ગૂંચ નથી ઉકેલી શકતા.
| |
| તું રક્તપીતિયો રોગી હોય તો પણ આવ.
| |
| એક કાંસકો લઈને મારા વાળ ઓળ.
| |
| હું તને ગંગામાં સ્નાન કરાવીશ.
| |
| ચંદનના લાકડા પર સૂવડાવીને
| |
| શુદ્ધ ઘીનો અગ્નિદાહ આપીશ.
| |
| તારા માટે વિલાપ કરીશ.
| |
| શ્વેત વસ્ત્રો પહેરીશ.
| |
| જમીન પર સૂઈશ.
| |
| પરપુરુષના ઓછાયાથી પણ દૂર રહીશ.
| |
| મારે હવે કોઈ પુરુષને પ્રેમ નથી કરવો.
| |
| કોઈ પુત્રને જન્મ નથી આપવો.
| |
| કોઈ પિતાને પ્રણામ નથી કરવાં.
| |
| જો તું મારા વાળની ગૂંચ ઉકેલી શકે તો
| |
| મારે મરી જવું છે.
| |
| ક્યારેય જન્મી જ ન હોઉં એવી રીતે.
| |
| ન ભાવતા અન્નને થૂંકી નાખવું છે.
| |
| આવ, આપણે બંને એકબીજાંને મુક્ત કરીએ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૨. નરપિશાચ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| કોઈ માણસખાઉ નરપિશાચ જેવી ભૂખ લાગી છે.
| |
| ઝાડ પર બેઠેલા આ એકલવાયા ગીધની
| |
| પ્રેયસી બની જવાનું મન થાય છે હવે તો.
| |
| મોટી, જાજરમાન પાંખો ફેલાવીને
| |
| એની સાથે અગોચર પ્રદેશોમાં ઊડતી રહું!
| |
| જ્યાં પણ મૃત્યુ દેખાય ત્યાં રોકાઈ જવાનું!
| |
| કેટલા બધાં, જાત જાતનાં શબનાં ભોજન.
| |
| આ એક શબ મારા એ પ્રેમીનું પણ છે,
| |
| જેને લાખ ચાહવા છતાં હું મેળવી નહોતી શકી.
| |
| જીવનમાં ક્યારેય નહોતો ચાખ્યો એવો
| |
| તૃપ્તિનો ઓડકાર મળ્યો છે મને
| |
| આ ગીધની પ્રેયસી બનીને!
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૩. પ્રદક્ષિણા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| જ્યારે જ્યારે મંદિરમાં જઉં છું ત્યારે
| |
| કોઈ અજ્ઞાત ભય મને ઘેરી વળે છે,
| |
| મને લાગે છે કે બધા જ દેવોનાં
| |
| બધાં જ વાહનો મને મારવા આવી રહ્યાં છે,
| |
| વાઘ, નાગ, કાચબો, ગરૂડ, માછલું.....
| |
| પૂજારી ત્રિકાળજ્ઞાનીની જેમ મને જોઈને હસે છે.
| |
| પ્રસાદમાં ચપટી સિંદૂર આપે છે.
| |
| હું મૂંગી, અવાક્ થઈ જઉં છું,
| |
| મંદિરની દીવાલોના પ્રાચીન, શાંત પથ્થરો
| |
| જાણેકે કોઈ ઊંચા પર્વત પરથી ગબડતાં
| |
| ભારેખમ પથરાઓ હોય એમ મારી તરફ ધસી આવતા લાગે છે.
| |
| હું જીવ બચાવતી દોડું છું.
| |
| મંદિરની દીવાલો ફરતી પ્રદક્ષિણા કરું છું.
| |
| મંદિરના લીસા આરસપ્હાણમાં મને ઠેસ વાગે છે,
| |
| હું પડી જઉં છું, માથું ઝૂકી જાય છે મૂર્તિ આગળ.
| |
| અને પેલા ગબડતા પથરાઓ નીચે છૂંદાઈ જઉં છું
| |
| હું પણ એક પથ્થર બની જઉં છું, નવા જન્મમાં.
| |
| મને કોઈપણ એક આકાર આપી દેવામાં આવે છે.
| |
| હવનની કૂંડીનો, શંકરના લિંગનો, કળશનો,
| |
| ઘંટારવનો, સ્તોત્રનો, આરતીની થાળીનો, ધૂપનો,
| |
| પગલાંનો, પુરાણનો, દક્ષિણાનો,
| |
| હું મંદિરની બહાર જ નથી નીકળી શકતી
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૪. સ્ત્રી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મારી અંદર એક વૃક્ષ
| |
| ફળોના ભારથી ઝૂકેલું ઊભું છે.
| |
| નવાં મહોરતાં ફૂલોના રંગથી મહેકતી,
| |
| તાજાં જન્મેલાં પંખીઓનાં બચ્ચાંના
| |
| તીણા અવાજથી ચહેકતી.
| |
| તસુએ તસુ તરબતર, હું એક સ્ત્રી.
| |
| કીડીઓની હાર ફરી વળે છે મારા અંગ પર,
| |
| અજગર વીંટળાય છે.
| |
| અંધારું આલિંગે છે
| |
| અને મારી શાખાઓ પરથી ઝર્યા કરે છે મધ.
| |
| મોડી સાંજે,
| |
| ડાળીએ ડાળીએ ફરી વળતા અંધારા ભેગી
| |
| સરકતી આવતી ઉદાસીને
| |
| પાંદડાંની છાલમાં છુપાવી લેતાં મને આવડે છે.
| |
| મને આવડી ગયું છે
| |
| પાનખરમાં પાંદડાંઓને ખંખેરી નાખતાં.
| |
| સૂકાં, પીળાં પાન
| |
| તાણી જાય છે ઉદાસીને
| |
| નદીના વહેણમાં.
| |
| હું અહીંથી પડખુંયે ફરતી નથી,
| |
| પણ મને ખબર છે.
| |
| નદીપારના કોઈક સ્મશાનમાં
| |
| સૂકાં, પીળાં પાંદડાંઓ ભેગી
| |
| ભડકે બળતી હશે મારી ઉદાસી.
| |
| પાંદડાં બળવાની સુગંધ
| |
| ઓળખી લે છે,
| |
| દરેક લીલુંછમ વૃક્ષ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૫. તડકાના દાણા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| સૂરજનો હૂંફાળો તડકો
| |
| આસપાસ એમ વેરાયેલો છે,
| |
| જાણે ચોખાના દાણા.
| |
| નાનકડી ચકલીઓ જમીન પર કૂદાકૂદ કરી રહી છે.
| |
| ચોખાના દાણા કેટલાક ચાંચમાં આવે, કેટલાક સરી જાય.
| |
| તડકો હવે આકરો બની રહ્યો છે.
| |
| અને ચકલીઓ
| |
| ચાંચમાંથી સરી જતા
| |
| આ ચોખાના દાણાને
| |
| સાચા માનીને પકડવા
| |
| મથામણ કરી રહી છે
| |
| એટલી ઉગ્ર
| |
| કે બાઝી પડે છે
| |
| બીજી ચકલીઓ સાથે.
| |
| એકબીજાના નાનકડા શરીરમાં
| |
| ચાંચ ખૂંપાવીને લડી રહેલી
| |
| આક્રમક ચકલીઓને
| |
| પાગલ કરી દેશે આ તડકો.
| |
| હું મુઠ્ઠી ભરીને ફેંકું છું
| |
| થોડા સાચા ચોખાના દાણા.
| |
| અને ચોંકી જઈને ઊડી જાય છે,
| |
| સૌ ચકલીઓ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૬. બહારવટી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| કેટલીક ટેકરીઓ ચડીને, પછી ઊતરો
| |
| ત્યાં એક ગામ આવે.
| |
| અને એક વખત ત્યાં પહોંચ્યા પછી તો
| |
| એવું પાધરું કે ક્યારેય ભૂલા જ ન પડો.
| |
| કામશક્તિથી ભરપૂર જુવાનોને કારણે
| |
| લચી પડી છે ફળોની વાડીઓ.
| |
| ગામની તેર-ચૌદ વર્ષની કુંવારીઓનાં
| |
| સ્તનો પણ એવાં સુંદર, જાણે દૂધ ઊભરાતું હોય.
| |
| મેનોપોઝના આરે આવેલી સ્ત્રીઓ પણ
| |
| આનંદથી કાલાં ફોલતી હોય.
| |
| બજા૨માં જાવ તો ખાસ ધીરગંભીર, ઘરડી સ્ત્રીઓના
| |
| હાથે બનેલી મીઠાઈ મળે, જેમને બરાબર ખબર પડે
| |
| એકતારી, બેતારી ચાસણીની.
| |
| ફેરિયો નીકળે બૂમો પાડતો,
| |
| ડોશીના વાળ જેવી સફેદ-ગુલાબી સૂતરફેણી લઈને.
| |
| ડોસાઓ એ મોંમાં મૂકે ને
| |
| ગળ્યા, ગળ્યા ખુશ થઈ જાય.
| |
| રાતના બીજા ત્રીજા પ્રહરમાં બહારવટીઆઓ આવે
| |
| તો ગામની પ્રહરીએ નદીનું પાણી પીને સૂઈ જાય.
| |
| સવારે ચાલ્યા જાય, કશુંયે લૂંટ્યા વિના.
| |
| આ નદીના પાણીની મીઠાશ તો આ પટને કારણે છે.
| |
| આ પટની રેતી, જેના પર ઊગે છે.
| |
| પાકાં પાકાં ટમેટાં.
| |
| સૂપ કે સોસ કશું જ બનાવવાની જરૂર નહીં.
| |
| બસ, બાળકો એ તોડી લે અને નદીમાં ધોઈને ખાઈ લે.
| |
| લાલ ગેરુઆ માટીનો સેંથો પૂરતી પરિણીત સ્ત્રીઓ,
| |
| સાંજે મંદિરથી વળતાં,
| |
| ઘઉંના મીઠા મીઠા ઘૂઘરાની પ્રસાદી વહેંચે.
| |
| પીળાં રાઈનાં ફૂલોથી શોભતું આ ગામ
| |
| જાણીતું છે દૂર દૂરના પંથકોમાં સુખ માટે
| |
| પણ ત્યાં રહી તો એ જ શકે
| |
| જેના પૂર્વજો એ ગામના હોય.
| |
| બીજા લોકો તો આવીને ચાલ્યા જાય
| |
| પેલા બહારવટીયાઓની જેમ જ.
| |
| રહે તો માત્ર કણબીઓ જ.
| |
| ઉપજાઉ એ જમીનમાં ઊંડે સુધી ખૂંપી ગયેલા
| |
| કણબીઓ.
| |
| ખભે હળ અને મોઢામાં અંગૂઠો ચૂસતા
| |
| કણબીઓ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૭. ડોશીના વાળ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ડોશીના વાળ.
| |
| આમળાં-અરીઠાંથી અસંખ્યવાર ધોવાઈ ગયેલા,
| |
| સૂકા વાળ. માથાની જીર્ણ ચામડીમાં બચેલા
| |
| થોડા જર્જરિત વાળ.
| |
| લીખીયાના દાંતામાં ભરાઈને તૂટી જાય છે.
| |
| એ વાળનું ગૂંચળું બનાવીને પગના અંગૂઠામાં બાંધી દે છે.
| |
| અને અંગૂઠા આગળ લોહીનું ભ્રમણ થતું અટકી જાય છે.
| |
| એને યાદ આવે છે,
| |
| પોતે નાની હતી ત્યારે હવામાં ઊડતા ડોશીના વાળને
| |
| ફૂંકો મારી ઊંચે ને ઊંચે ઉડાવતી હતી તે.
| |
| પછી એના પોતાના વાળ ઉતારવાની વિધિ થઈ હતી તે.
| |
| અને એનો જન્મસમયનો એક પ્રિય ફોટો,
| |
| તેલ માલિશથી ચમકતા વાળ અને શરીરનો.
| |
| અચાનક રસોડામાંથી વહુનો કર્કશ અવાજ સંભળાય છે,
| |
| એનો સફેદ વાળ કદાચ ઊડીને
| |
| રસોઈમાં પડી ગયો હશે એટલે જ સ્તો!
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૮. માછીમારોને ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હું જાણું છું, મિત્રો,
| |
| કે સૂરજ ઊગે અને આથમે છે ત્યારે
| |
| દરિયો માત્ર એક પશ્ચાદભૂ હોય છે.
| |
| દરિયાદેવ પાસે તમે વધેરેલા નારિયેળના પાણીની
| |
| આ ધસમસતા મોજાં સામે શી વિસાત?
| |
| સુસવાટા મારતા દરિયાઈ પવનને
| |
| પાણી પર દોરેલી સરહદની લીટી ન દેખાય
| |
| એ તમારો ગુનો નથી.
| |
| પણ તમારી વાર્તાઓમાં
| |
| દરિયાને ખલનાયક કહેવાનો નિષેધ છે.
| |
| દરિયાપારની જેલના અધિકારીઓ
| |
| તમને કોઈક સજા સંભળાવે છે.
| |
| એમની ધર્માંધ બોલીમાં,
| |
| દરિયો તો વર્ષોથી એ સજા કાપી રહ્યો છે.
| |
| પાણી અને પવન વહેંચાઈ ગયા પછી
| |
| દરિયા પાસે
| |
| હવે રઘવાટ સિવાય રહ્યું છે શું?
| |
| ચારે તરફ પાણી અને આસપાસ
| |
| માણસનો એક દીકરો નહીં.
| |
| જેલમાં રહીને તમે
| |
| ઊલેચો દરિયાને
| |
| એને નથી દિવસ કે રાતનું ભાન.
| |
| બહાર સૂરજ ઊગે કે આથમે
| |
| દરિયો માત્ર એક પશ્ચાદભૂ છે.
| |
| એની પૃષ્ઠભૂમિમાં ડૂબી ગયેલી જેલ,
| |
| સ્થળ-સમયથી પર છે.
| |
|
| |
| આ કારાવાસ અનાયાસ છે.
| |
| તમે તો દરિયાના દેશના.
| |
| જેલને હલેસું બનાવીને નીકળી પડો.
| |
| ખૂંદી વળો રઘવાટને.
| |
| દરિયો આપમેળે શાંત થઈ જશે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૧૯. ખારવાની વહુ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| એ ખારવાના ગયા પછી
| |
| શૂન્યમનસ્ક, મૂંગી થઈ ગઈ છે એની વહુ.
| |
| એક વાર મેં એને જોઈ,
| |
| દરિયાની સાવ નજીક ઊભેલી.
| |
| ધારીને જોયું તોે
| |
| એના મોંમાંથી કરચલા ખરી રહ્યા હતા.
| |
| એ કરચલા જમીન પર પડતાંવેંત
| |
| દોડી જઈ રહ્યા હતા દરિયા તરફ.
| |
| એ ખારવાની વહુ પણ
| |
| ધીમેથી આગળ વધી રહી હતી
| |
| દરિયા ભણી.
| |
| પણ એ પેલા કરચલા જેમ
| |
| દરિયામાં ભળી ન શકી.
| |
| પાછી વળી ગઈ એ પોતાની વસાહત તરફ.
| |
| હવે હું ક્યારેક જોઉં છું એને.
| |
| એ પોતાના ઘર આગળ
| |
| સતત પથ્થરોની પાળ બાંધવામાં વ્યસ્ત હોય છે.
| |
| એને ભય છે કે દરિયો
| |
| ભાળી ગયો છે એનું ઘર
| |
| અને આગળ વધી રહ્યો છે એના તરફ.
| |
| એને ભય છે કે એની કૂખમાં છે હવે
| |
| નર્યું ખારું પાણી.
| |
| એના મોંમાંથી ખરી રહેલા કરચલાની વાત પણ
| |
| ફેલાઈ ગઈ છે આસપાસની વસાહતોમાં.
| |
| દરિયાના નામનો
| |
| વાસો લઈને ધૂણતી એ સ્ત્રી
| |
| જ્યારે દરિયો એના ઘટમાં આવે ત્યારે
| |
| કોઈ જબરી તાકાતથી ધૂણવા માંડે છે.
| |
| નવી ખેપ પર જઈ રહેલા ખારવાઓ
| |
| આવી રહ્યા છે એના દર્શને.
| |
| એ આપી રહી છે જાતજાતના આશીર્વાદ
| |
| અને બાંધી રહી છે એક પાળ પોતાના ઘર આગળ
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૦. વ્હેલનું શરીર ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| સિનેમાના પડદા પર
| |
|
| |
| સમુદ્રમાં આવેલા તોફાનનું દૃશ્ય હતું.
| |
| હું એકીશ્વાસે જોઈ રહી હતી,
| |
| ત્યાં અચાનક, મોટી વ્હેલ માછલીએ
| |
| મોઢું ખોલ્યું અને મને ખેંચી લીધી.
| |
| હું મારા રૂમમાં હોત તેના કરતાં
| |
| વધુ સુરક્ષિત છું, એના શરીરમાં.
| |
| એના શરીરમાં મારા શરીરની કોઈ વૃદ્ધિ નથી,
| |
| એ મને સૌથી વિશેષ ગમે છે.
| |
| જોકે, આ વ્હેલ હવે વૃદ્ધ થવા આવી છે.
| |
| સમુદ્ર તટે આવતાં સહેલાણીઓને રીઝવવા
| |
| અગાઉની જેમ એ પાણીમાંથી બહાર આવી
| |
| ઊંચે ઊંચે ઉછાળા નથી મારતી.
| |
| વ્હેલ મરી જશે ત્યારે મારે
| |
| ફરીથી મારા રૂમમાં આવી જવું પડશે.
| |
|
| |
| મને ખરેખર ડર લાગે છે,
| |
| હવા-ઉજાસનો.
| |
| મારા રૂમમાં મને નથી જોઈતો સૂર્યપ્રકાશ.
| |
| જીવનથી ભાગીને
| |
| હું ક્યાં જઈને રહું?
| |
|
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૧. ત્રિતાલ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ટ્રેન આગળ વધતી રહી,
| |
| હું બારી બહાર જોતી વિચારતી રહી.
| |
| ઠંડીમાં સૂસવાતા પાટાઓ પડ્યા રહેશે પાછળ.
| |
| ડાયનોસોરની આખીયે જાતિ હવે લુપ્ત થઈ ગઈ છે.
| |
| મેં આંખો બંધ કરી અને અંધારામાં
| |
| ઉત્ક્રાંતિની જ એક કડીરૂપ, મને સૂઝે તેવા
| |
| આકારના પ્રાણીની કલ્પના કરી.
| |
| એને માથું ન હોય? ના, તો તો ખવીસ કહેવાય.
| |
| પગ ઊંધા હોય? ના, તો તો ડાકણ કહેવાય.
| |
| તો પછી પેલી ડોશી જેવું કંઈક,
| |
| જે પોતાનું જ માથું ખોળામાં લઈને જૂ શોધતી હોય?
| |
| એ પ્રાણી નર હોવું જોઈએ કે માદા?
| |
| માત્ર માદા.
| |
| એની ચામડી જ એવી જાડી હોય
| |
| કે કોઈ નર એની નજીક જ ન આવી શકે.
| |
| એ સ્વયં પ્રજનનશીલ હોય.
| |
| મને બકરી ગમે છે એટલે એનું કદ એટલું હોય.
| |
| પગ ત્રણ અને એક ટૂંકો હાથ આગળ લટકતો હોય.
| |
| જેથી એ જરા જુદી દેખાય.
| |
| પગના તળિયે ગાદી હોય.
| |
| એ ગમે તેટલે ઊંચેથી પડે, મરે નહીં.
| |
| એની ડોક જિરાફ જેમ લાંબી હોય એવું કંઈ નહીં.
| |
| ભલે એ નાનાં પ્રાણીઓનો શિકાર કરી લે.
| |
| એને સ્તનો તો હશે જ.
| |
| બચ્ચીઓ જંગલ જેવા રંગની જન્મશે.
| |
| એની આંખો તો આગળ જ હશે.
| |
| માથા પાછળ આંખ તો બહુ એકલી અટૂલી લાગે.
| |
| એક શીંગડું પાછળ હોવું જોઈએ, પ્રતિકાર માટે.
| |
| અને આયુષ્ય?
| |
| એ પોતે જ એને સંતોષ થાય એટલી પ્રસૂતિઓ
| |
| પછી મરી જશે.
| |
| એની જણેલી દીકરીઓ એના વતી જીવતી રહેશે.
| |
| મનુષ્ય એમને મારવા ઇચ્છશે.
| |
| પણ અંતિમ મનુષ્યનાં હાડકાં તો એ જ ચાવશે.
| |
| આ માદાને નામ શું આપવું?
| |
| ટ્રેનની ગતિમાં મને એક
| |
| લાંબા આવર્તનનો તાલ સંભળાય છે.
| |
| જાણે એના ત્રણ પગોની જ એ ગતિ!
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૨. શીતળા સાતમ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આખું વરસ, આખો દિવસ ધમધમતા રહેતા
| |
| અમારા સામૂહિક પરિવારના આ રસોડામાં
| |
| આજે સવારથી
| |
| સાવ શાંતિ છવાયેલી છે.
| |
| શીતળા સાતમ છે ને એટલે.
| |
| આજે સૌ ઠંડું ખાશે તેથી ગઈ કાલે બનાવી રાખેલું ખાવાનું
| |
| મલમલના સફેદ કપડા નીચે ઢાંકેલું પડ્યું છે.
| |
| રસોડું એવું તો શાંત છે કે જાણે
| |
| એ સફેદ કપડા નીચે
| |
| ખાવાનું નહીં
| |
| પણ ખુદ શીતળા માતા સૂતેલાં હોય.
| |
| ઘરના સૌ લોકો સાતમના મેળામાં ગયા છે
| |
| અને હું, નથી જીરવી શકતી અહીં આ સ્મશાનવત શાંતિ.
| |
| બાકસના ખોખા પર દોરેલા એક શાંત કમળનો ફોટો તો જાણે
| |
| મને વધુ અશાંત કરી નાખે છે,
| |
| આખરે રસોડામાં જઈને
| |
| મેં સળગાવી એક દીવાસળી
| |
| ને પછી બીજી
| |
| ને એમ કરી નાખ્યું બાકસ આખું ખાલી.
| |
| શીતળા માતા સફાળાં જાગી ગયાં અને ગુસ્સામાં બૂમાબૂમ શરૂ કરી
| |
| પણ હું તો મગ્ન રહી આ સળગતા ચૂલાને જોવામાં.
| |
| લાલ, પીળી, કેસરી ઝાંયવાળી આ અગ્નિની શિખાઓ
| |
| કેવી સુંદર, કેવી તો ભવ્ય છે.
| |
| ઘરના લોકો સાંજે મેળામાંથી પાછા આવે છે
| |
| અને કંઈક બળવાની વાસ આવે છે એવું ગણગણે છે
| |
| ને પછી ગોઠવાય છે સૌ જમવા માટે.
| |
| સફેદ કપડા નીચે ઢાંકેલું
| |
| ઠંડુંગાર ખાવાનું ખાતા ખાતા સૌ હસે છે –
| |
| ‘આ ટાઢશીરાથી તો કંટાળ્યા.
| |
| હવે કાલે તો કંઈક ગરમ ખાવાનું મળે તો મજા આવે.
| |
| હા, મોં દઝાડી જાય એવું.
| |
| હા, કાલે તો ચૂલા પરથી સીધી જ મોંમાં નાખવો છે
| |
| ગરમ ગરમ ઊકળતી દાળ.’
| |
| મને હસવું આવી જાય છે
| |
| મેં તાજા જ આચરેલા એક પાપ પર.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૩. પ્રથમ રુદન ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| કોઈ એક દેશના, કોઈ એક ગામના,
| |
| કોઈ એક ઘરમાં, કોઈ એક મધરાતે,
| |
| મેં કર્યું હશે,
| |
| એક હળવું,
| |
| પ્રથમ રુદન.
| |
| એ વખતે આંગણામાં ઊભેલું એક વૃક્ષ
| |
| સહેજ સળવળ્યું હશે, કદાચ.
| |
| આજે હવે,
| |
| હું એ વૃક્ષ પાસે જઈને
| |
| આક્રંદ પણ કરું
| |
| તો એ ઓળખશે મને?
| |
| એક નાનકડા સ્કાર્ફમાં સમાઈ જતું હતું એ મારું શરીર
| |
| હવે તો જાણે
| |
| કેટલાયે ટુકડાઓમાં વહેંચાઈ ગયું છે.
| |
| મમ્મી-પપ્પાએ તેમની સગાઈ વખતે પડાવેલો
| |
| એક સુંદર ફોટો દીવાલ પર ગોઠવાયેલો છે.
| |
| હું તાકી રહું છું એ ફોટા સામે.
| |
| ધારી ધારીને જોઈ રહી છું,
| |
| એ એક અજાણ્યા દંપતીને.
| |
| તેઓ મને ઓળખતાં થયાં
| |
| અને હું તેમને ઓળખતી થઈ
| |
| એ પહેલાંની
| |
| કોઈ એક ક્ષણ
| |
| હાથમાં આવે તે પહેલાં જ સરકી જાય છે.
| |
| ઘણી વખત મન થાય છે કે
| |
| મારા જન્મના સાક્ષી
| |
| એ ઘરની દીવાલોના નવા રંગ ઉખેડી નાખું,
| |
| એ વૃક્ષની છાલ ઉતરડી નાખું.
| |
| જુઓ, મને ઓળખો.
| |
| એ હું જ છું.
| |
| મારું રુદન ધ્યાનથી સાંભળો.
| |
| શોધી આપો મને
| |
| એ એક ક્ષણ.
| |
| વિલાપની ભાષા જાણનાર
| |
| તમારા સિવાય
| |
| બીજું કોઈ નથી મારું.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૪. દેવદૂત ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તમે જ્યારે અંતિમ શ્વાસ લીધા
| |
| ત્યારે હું હાજર નહોતી.
| |
| તમારા ચહેરા પર
| |
| એ વખતે ભય હતો કે આનંદ કે રાહત
| |
| એ હું નથી જાણતી.
| |
| પણ ધીરેથી બંધ થઈ રહેલી તમારી આંખોમાં
| |
| કેટલાક ચહેરા બિડાઈ ગયા હશે.
| |
| તેમાં એક ચહેરો મારો પણ હશે.
| |
| મારા જન્મ પહેલાં,
| |
| મારાથી અજાણ,
| |
| એક જીવન તમે જીવ્યા.
| |
| અને હવે,
| |
| એક જીવન હું જીવીશ,
| |
| તમારા ગયા પછી તમારાથી અજાણ.
| |
| જ્ઞાત-અજ્ઞાતના ઉંબરે ઊભેલા
| |
| આપણે પિતા-પુત્રી
| |
| કોને કહીએ પરિચિત?
| |
| ને કોને માનીએ અપરિચિત?
| |
| હું તમારી યાદમાં કાગવાશ નહીં આપું.
| |
| પણ તમે આવજો.
| |
| પાંખો ફફડાવતા,
| |
| જ્યારે દેવદૂતો રસ્તો પૂછે તમને,
| |
| મારા ઘરનો.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૫. ઓસીકાની ખોળ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ઓસીકાની ખોળ પર ચીતરેલી
| |
| રંગબેરંગી ભાતમાં છપાયેલાં
| |
| હાથી, ઘોડા, ઊંટ અને જાસુદ પર
| |
| માથું ટેકવીને સૂઈ જઉં છું,
| |
| ને અડધી રાત્રે
| |
| હણહણતા અશ્વો
| |
| ખરીઓ પછાડતા દોડે છે, મારી છાતી પર.
| |
| ક્યાં જઈ રહ્યું છે આ અશ્વસૈન્ય?
| |
| કોને જીતવા?
| |
| કહે છે કે, હાથીઓને
| |
| જીવવા માટે આખું જંગલ હોય છે,
| |
| પણ મરવાનાં સ્થળ નિશ્ચિત હોય છે,
| |
| ક્યાં જઈ રહ્યા છે આ હાથીઓનાં ઝૂંડ,
| |
| મરવા માટે?
| |
| બળબળતા રણમાં ડગલાં ભરતાં આ ઊંટ
| |
| કઈ હિજરત માટે નીકળ્યાં છે?
| |
| ઊગ, જાસુદ,
| |
| હાથી, ઘોડા ને ઊંટના રસ્તામાં ઊગ.
| |
| વાળ, એમને પાછાં વાળ.
| |
| સવાર થવામાં જ છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૬. આવરણ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આ અરીસો હવે કાબૂ બહાર થઈ ગયો છે.
| |
| હું એની સામે ઊભી રહું છતાં,
| |
| મારું કોઈ પ્રતિબિંબ જ નહીં!
| |
| અને એમાં દેખાયા કરે, બાકીનું બીજું બધું જ!
| |
| મારી પાછળની એ દીવાલ, અલમારી, પુસ્તકો વગેરે.
| |
| અરે, ક્યારેક તો ઘર પાછળના નાનકડા બાગમાં ખીલેલાં
| |
| ફૂલો સુધ્ધાં એમાં દેખાય છે
| |
| પણ મારા અસ્તિત્વને એ નકારે છે, ધરાર.
| |
| મારા અને અરીસા વચ્ચેનું
| |
| કાચનું એક આવરણ
| |
| કદાચ દૂર થઈ ગયું છે.
| |
| કાં તો અમે એક થઈ ગયાં છીએ
| |
| અથવા તો અદૃશ્ય.
| |
| આ અરીસો
| |
| તસુભાર ખસ્યા વિના
| |
| બતાવે છે મને
| |
| આ ઘરની નીચે છુપાવેલી પૂર્વજોની સંપત્તિ
| |
| અને ક્યારેક તો
| |
| ભવિષ્યની કોઈ એકાદ ક્ષણ પણ.
| |
| હું ઝંખી રહી છું, મને જોવા
| |
| પણ મારા પોતાના સિવાય
| |
| એ બતાવે છે, બીજું બધું જ, માંગું તે.
| |
| કદાચ મારું રક્ષણ કરી રહ્યો છે આ અરીસો
| |
| અથવા તો પછી
| |
| એણે મારી નાંખી છે મને
| |
| અને મને એનો ખ્યાલ સુધ્ધાં આવવા નથી દીધો.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૭. ખૂંધવાળી છોકરી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આમ તો રૂપાળી છે, પણ ખૂંધવાળી છે એ છોકરી.
| |
| એનાં મા-બાપ લાખ વાનાં કરીને ઘરે બોલાવે છે મુરતિયાઓને
| |
| પણ જેવી એ છોકરી આવે છે, મહેમાનો સામે
| |
| કમરેથી સાવ ઝૂકેલી, હાથમાં ચાની ટ્રે લઈને
| |
| કે મુરતિયાઓ જતા રહે છે ઊભા પગે.
| |
| મા-બાપ પણ હવે તો ટેવાઈ ગયાં છે
| |
| તે રાત્રે સૂઈ જાય છે ઘસઘસાટ, ઝાઝી ચિંતા વગર.
| |
| જોકે કોઈને ક્યાં ખબર છે કે એ છોકરી, રોજ મધરાતે
| |
| જઈને ઊભી રહે છે, ઘરની અગાશીએ
| |
| સીધી, ટટ્ટાર, સુરેખ.
| |
| એને જોવા આવે છે કંઈ કેટલાયે રાજાઓ
| |
| રાજકુમારો ને કુશળ ઘોડેસવારો.
| |
| સ્વયંવર રચાય છે એના, આ અગાશીએ રોજ રાત્રે
| |
| અને પછી હારેલા રાજકુમારો યુદ્ધે ચડે છે એના માટે.
| |
| ક્યારેક તો અપહરણ પણ થઈ જાય છે એનું આ અગાશીએથી
| |
| સવારે એ જાગે ત્યારે, ફરી ઊગી આવી હોય છે એની ખૂંધ
| |
| પણ મને લાગે છે કે, એને હવે ગમી ગઈ છે એની આ ખૂંધ
| |
| આ ખૂંધ જ છે, જે બચાવી લે છે એને, આ દિવસથી
| |
| અને જિવાડે છે એને, રોજ રાત્રે ઊગતી એ ભવ્ય રાત માટે
| |
| ફૂલોની વેલીઓથી સુગંધિત, શીતલ
| |
| તારાઓ મઢી અગાશીએ ઊતરી આવતી રાતે
| |
| ચાંદનીથી સુશોભિત, એ સ્વરૂપવાન, સુરેખા
| |
| ખડખડાટ હસી પડીને મશ્કરી કરે છે
| |
| વયસ્ક રાજાઓની, નિશાન ચૂકી જતા રાજકુમારોની
| |
| ને ઘોડા પરથી નીચે ઊથલી પડતા ઘોડેસવારોની.
| |
| અપમાનિત મુરતિયાઓને એ પાછા વાળી દે છે, અગાશીએથી
| |
| અને એ પોતે, અભિમાની, અભિયુક્ત, સારિકા
| |
| ફૂલોની વેલીઓને લપેટાઈને આનંદ કરતી રહે છે રાતભર.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૮. ઉદાસી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ઉદાસીનું જન્મસ્થાન
| |
| પેલું દૂર દેખાઈ રહ્યું છે,
| |
| એ મંદિર જ છે.
| |
| ભાવિકોની બંધ આંખો તળેથી
| |
| અંધારું પેદા થાય છે, અંધારું વકરે છે.
| |
| ભક્તજનો ઝનૂનથી થાળી-મંજીરાં વગાડે છે.
| |
| આરતીનો એકધારો અવાજ
| |
| મંદિરમાં પ્રસાદ માટે આમતેમ રઝળી રહેલા
| |
| ઉંદરને બેબાકળો બનાવી દે છે.
| |
| રાત્રે પૂજારી મંદિરને તાળું મારી સૂઈ જાય
| |
| એટલે વ્યગ્ર ઉંદર દેવીનાં વસ્ત્રો કાતરી ખાય છે.
| |
| લજ્જાની મારી દેવીએ
| |
| આત્મહત્યા કરી લીધી છે.
| |
| ઉંદર પણ પાંજરામાં મૃત પડ્યો છે,
| |
| પૂજારીએ મૂકેલો ઝેર ભેળવેલો પ્રસાદ ખાઈને.
| |
| સવારે મંદિર, મૂર્તિ વિનાનું, સાવ ખાલી ખાલી
| |
| ભક્તો નિરાશ વદન, ઉદાસ ઉદાસ
| |
| શોધી રહ્યા છે,
| |
| કોઈ નવી દેવીને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૨૯. દાણા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| સિબિલી<ref>સિબિલ : પ્રાચીન ગ્રીસની ભવિષ્યવેત્તા સ્ત્રીઓ</ref>ઓ ટોળે વળી બેઠી છે.
| |
| થોડુંક ધીમેથી, થોડુંક ઊંચા અવાજે
| |
| કંઈક બોલી રહી છે.
| |
| એમની મુઠ્ઠીમાં દાણા છે.
| |
| ખૂબ ઊંચે ઉછાળી પંખીઓ પાસે ફેંકે છે.
| |
| પંખીઓ દૂર દૂર વેરાયેલા દાણાઓ
| |
| ચાંચમાં ભરી લેવા દોડે છે
| |
| સિબિલીઓ હવે આંધળોપાટો રમી રહી છે.
| |
| અને પંખીઓ જઈ પહોંચ્યાં છે, એમનાં ઘરોમાં,
| |
| ઢાંકેલી રસોઈ ખાવા.
| |
| થાકેલી સિબિલીઓ ઘેર પાછી ફરે છે.
| |
| અધખુલ્લાં વાસણો જોઈ બોલી ઊઠે છે,
| |
| નક્કી આ પક્ષીઓ!
| |
| બધું જ જાણી લેતી આ સિબિલીઓને
| |
| શાપ આપતાં નથી આવડતું.
| |
| ધાન ભરેલી કોઠીઓ પાસે બેસી એ ડૂસકાં ભરે છે.
| |
| ગ્રીસના રસ્તાઓ પર નીકળે છે તો એમની આગળ
| |
| પક્ષીઓનો કલબલાટ હોય છે.
| |
| લોકોને એમના શબ્દો કંઈ જ સંભળાતા નથી.
| |
| આ સિબિલીઓ આમ ને આમ મરી જશે.
| |
| પક્ષીઓનું પણ પેટ ફાટશે.
| |
| બચ્ચાંઓ ઊડ્યા વગરનાં રોશે
| |
| લોકો તો ખૂબ પસ્તાશે.
| |
| સિબિલીઓનાં ઘરમાં રોજ નવા નવા હાથ ઊગશે.
| |
| દરેકને પોતાના શરીર પરના નવા તલની જેમ
| |
| એની ચિંતા થશે.
| |
| અને આમ, સિબિલીઓ વેર વાળશે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૦. સંધ્યાટાણે ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મારી આંખો પાછળ મેં કંઈક છુપાવી લીધું છે.
| |
| ડૉક્ટર બિચારો ઓપરેશન પર ઓપરેશન કર્યે જાય છે.
| |
| આંખો પરથી સફેદ પટ્ટી હળવેકથી ઉતારીને
| |
| સામે ઊભો રહે છે.
| |
| આશાસ્પદ ચહેરે પૂછે છે,
| |
| હવે દેખાય છે? હવે દેખાય છે?
| |
| હું કહું છું, ના.
| |
| એને ક્યાં ખબર છે, કે સંધ્યાટાણે
| |
| સાવરણીથી ઘરમાં ઝાડુ વાળવાનો
| |
| અપરાધ કરતી વખતે, મને સ્પષ્ટ દેખાય છે,
| |
| કોપાયમાન થયેલા ત્રિદેવ સુધ્ધાં.
| |
| અરે, અંધ નાગણો આવે છે મારી પાસે
| |
| અને માથું નમાવીને પૂછે છે,
| |
| એમના નાગના હત્યારાઓ વિષે.
| |
| જન્મજન્માંતરોની આરપાર જુએ છે મારી દૃષ્ટિ,
| |
| પણ નથી ઓળખી શકતી
| |
| એક ધૂંધળા ચહેરાને.
| |
| બકરીના તાજા, હૂંફાળા દૂધની સેડ
| |
| કોઈ મારી આંખોમાં નાંખે છે.
| |
| આંખોમાં એવી ગલીપચી થાય છે કે ન પૂછો વાત.
| |
| નહીં, આનાથી વધુ
| |
| હવે કંઈ જ નથી યાદ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૧. અથાણું અને અંધકાર ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મારા રસોડામાં ગોઠવાયેલી
| |
| જાતજાતનાં અથાણાંની બરણીઓ જોતાં
| |
| હું કંઈક વિચારે ચડી જઉં છું,
| |
| કાચી કેરીની ખટાશ, મુરબ્બાની મીઠાશ
| |
| ગુંદાના ચીકણા ઠળિયા, કેરાની કડવાશ
| |
| ચણા-મેથી-લસણની તીવ્ર ગંધ
| |
| ખાંડેલું લાલ મરચું ને દળેલી પીળી રાઈ
| |
| તમાલપત્ર ને ગોળ ને ઉપર સરસવનું તેલ.
| |
| અથાણું બરાબર મચ્યું છે
| |
| અત્યારે, અડધી રાત્રે
| |
| આ ઘરમાં ફેલાયેલા અંધકારની જેમ જ.
| |
| મને ઊંઘ નથી આવતી
| |
| અને હું એક પછી એક, જુદાં જુદાં અથાણાં
| |
| ચમચીમાં લઈને ચાખી રહી છું.
| |
| અગાશીએ કેરી સૂકવવા મૂકતી વેળા
| |
| પગની પાનીએ લાગેલો તડકો
| |
| દઝાડી જાય છે મને, હજી અત્યારે, મોડી રાતે.
| |
| અને પછી સાંજ પડ્યે
| |
| બહાર સૂકવેલી કેરી ઘરમાં લેતી વખતે
| |
| આકાશમાં ફેલાયેલી ઢળતા સૂરજની લાલાશ પણ
| |
| હું જોઈ શકું છું અત્યારે, આ મધરાતે
| |
| મારી નિદ્રાહીન, ચોળાયેલી આંખોમાં.
| |
| આ અથાણાને આખા વરસ સુધી સાચવી રાખતું તેલ
| |
| જાળવે છે મને પણ.
| |
| તેલમાં ગળાડૂબ અથાણામાં
| |
| અકબંધ સચવાઈ રહે છે અંધારું
| |
| અને આ તેલ-મસાલાથી ભરપૂર
| |
| ખાટો, મીઠો, તૂરો સ્વાદ
| |
| સાચવી લે છે મને પણ,
| |
| આવી અનેક અડધી રાતોએ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૨. પ્રવેશદ્વાર ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| કોઈ બારસાખ પર સૂઈ ગયેલા
| |
| કબૂતરના શરીરમાંથી
| |
| અનાયાસ ખરી પડેલાં
| |
| સાદાં પીંછાં જેવા દિવસો પસાર થઈ રહ્યા છે.
| |
| બહાર ભવ્ય તડકો પથરાયેલો રહે છે.
| |
| છતાં આ નિસ્તેજતા?
| |
| મન થાય છે કે
| |
| કોઈ આદિવાસીની નજરે ન ચડી હોય
| |
| એવી ગુફામાં ચાલી જઉં
| |
| અને પ્રવેશદ્વાર પર
| |
| પહાડ જેવો મોટો પથરો મૂકી દઉં.
| |
| ગુફાની ઉપર વરસાદનાં ફોરાં ટપકે તે અવાજને
| |
| ગુફાના હવડ અંધકારમાં હું સાંભળું.
| |
| વરસાદના મારાથી પોચી થઈ ગયેલી
| |
| ગુફાની દીવાલોને
| |
| હું મારી રિક્તતાથી ફરી મજબૂત બનાવું.
| |
| એ ગુફાની અંદર
| |
| કલાત્મક પ્રવેશદ્વારો બનાવું
| |
| અને પછી
| |
| કોઈના જ આવવાની
| |
| રાહ ન જોઉં.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૩. તરસ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ઉનાળાની બપોરની તરસ
| |
| ચબૂતરા પર મૂકેલી
| |
| માટીની ઠીબમાંથી પાણી પીતા
| |
| નાનકડા પંખીના શરીરમાં સમાઈ શકે
| |
| તેનાથી ઘણી વધારે હોય છે.
| |
| ‘ઠંડી, ચાંદની રાતોમાં
| |
| ટાઢી થયેલી માટીમાંથી
| |
| બનાવેલું માટલું છે આ.’
| |
| કુંભાર કહી રહ્યો છે.
| |
| ‘કોઠે ટાઢક ન વળે તો કહેજો.’
| |
|
| |
| હું વિચારું છું,
| |
| ઠંડી, લાંબી રાતોમાં બહાર પડી રહેલી
| |
| એ એકલવાયી ઉદાસ માટીનું પાણી
| |
| મને શું શાતા આપી શકશે?
| |
| આ બપોર આવી તે કેવી
| |
| કે હું આમ બેસી રહું છું
| |
| પવનની એક લહેરખી માટે?
| |
| થાય છે કે ઊતરી જઉં જમીનમાં ઊંડેઊંડે
| |
| અળશિયાની માફક,
| |
| ને શોષી લઉં માટીની બધી જ ભીનાશ.
| |
| આ તરસ કંઈ નવી નથી.
| |
| આખરે તો શરીરને જરૂર પડે છે પાણીની
| |
| અને માટીને પણ જરૂર હોય છે, શરીરની.
| |
| દર ઉનાળે,
| |
| હું આમ જ દેહત્યાગ કરું છું અળશિયા રૂપે
| |
| અને ઊગી નીકળું છું ફરી,
| |
| તરસ્યા છોડવા રૂપે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૪. રજોસ્રાવ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હું રજસ્વલા બની એ દિવસથી
| |
| વર્ષોનાં વર્ષો
| |
| મારી પાછળ ટપકતાં રહ્યાં છે
| |
| લોહીનાં ટીપાં
| |
| ને હું સતત લૂછતી રહી છું એ ટીપાં
| |
| મારી પીઠ પાછળ બાંધેલી સાવરણીથી
| |
|
| |
| પછી તો ધીમે ધીમે લાલ રંગ મને પ્રિય બનતો ગયો.
| |
| ઠંડીમાં લાલ રંગનું સ્વેટર પહેર્યું હોય ત્યારે
| |
| મારા શરીરમાંથી ટપકતા
| |
| લાલ, ગરમ લોહીની ઉષ્મા મને ગમવા માંડી હતી.
| |
| હું ઊભી રહેતી બજારમાં, દાડમના ઢગલા સામે
| |
| અને મને લાગતું કે, આ દાડમની અંદરની સમૃદ્ધિ
| |
| અને મારા શરીરની અંદરની શક્યતાઓ
| |
| એકબીજાની સાથે કોઈક ભેદી રીતે સંકળાયેલી છે.
| |
|
| |
| એ રજસ્રાવ વિના હવે
| |
| રજત ચાંદનીમાં, સફેદ સૂનકાર વચ્ચે
| |
| પગમાં ચાંદીના ઝાંઝર પહેરીને
| |
| નીકળી પડી છું હું અગોચર ભણી.
| |
| ઝાંઝરનો છમ છમ અવાજ, બોલકો નથી
| |
| શરીરની અંદર ટપકતા રહેતા લોહી જેવો
| |
| પણ લઈ જઈ રહ્યો છે મને
| |
| ગળામાં ચાંદીની હાંસડીઓ પહેરીને ફરતી
| |
| વૃદ્ધ રબારણોના દેશમાં.
| |
| રૂપેરી કેશ અને કાળાં વસ્ત્રો પહેરેલી એ રબારણો ભેગી
| |
| ચીતરી રહી છું હું હવે ઘરની દીવાલો પર
| |
| મોરનાં પીંછાં ને ચકલીનાં પગલાં
| |
| ને સંભારી રહી છું હજી
| |
| મારા પોતાનાં રક્તનાં પગલાં.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૫. રોગિષ્ઠ કૂતરી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આ હડકાયો કૂતરો,
| |
| શેરીમાં ચાલતાં લોકોને ચોર સમજે છે.
| |
| અને પછી બિચારા લોકો પણ મનમાં ઊંડે ઊંડે ગભરાય છે.
| |
| કૂતરાની પીઠ પર એવી લાઠીઓ મારે છે
| |
| કે ચામડી પર સોળ ઊઠી આવે છે.
| |
| અને એ કૂતરાને મનોમન ચાહતી
| |
| પેલી રોગિષ્ઠ કૂતરીયે દુઃખી થઈ જાય છે.
| |
| ચંદ્ર એની સોળ કળાએ ખીલી ઊઠે છે
| |
| અને કૂતરો વધારે ને વધારે જોરથી ભસતો રહે છે.
| |
| મને થાય છે,
| |
| રોટલાના વાસી ટુકડા જેવો આ ચંદ્ર,
| |
| ઉપર લટકી રહ્યો છે તે કેમ પડી નથી જતો
| |
| આ નીચે ભસતા કૂતરાના મોઢામાં.
| |
| એના શિકારી દાંત વડે કૂતરો ચંદ્રને ચાવી જાય.
| |
| અને એનું ગાંડપણ દૂર થઈ જાય.
| |
| થોડા વધેલા ચંદ્રમાંથી એક બટકું
| |
| પેલી કૂતરીને પણ આપી દઉં,
| |
| અને એ સુંદર થઈ જાય.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૬. ગાંધીધામની ટ્રેન ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| તમારી આંગળી પકડીને જોઈ હતી ટ્રેન પહેલી વાર,
| |
| કચ્છમાં ગાંધીધામના સ્ટેશન પર.
| |
| મેં પૂછ્યું હતું, આ ટ્રેન આટલી લાંબી?
| |
| અને તમે કહ્યું હતું, તું નાની છે.
| |
| આજે હવે દેશ-વિદેશની યાત્રા વેળા
| |
| હું ઘણી વાર મુઠ્ઠી પછાડીને
| |
| તોડી નાખું છું પ્લેનની બારી
| |
| અને કૂદી પડું છું બહાર
| |
| ખુલ્લા, અજાણ્યા આકાશમાં.
| |
| નીચે જોઉં છું તો
| |
| પસાર થઈ રહી હોય છે એક ટ્રેન.
| |
| પૂરપાટ દોડ્યે જતી એ ટ્રેન
| |
| હજી પણ, આખી પૃથ્વી ફરી વળે તેટલી લાંબી લાગે છે.
| |
| કચ્છથી કૅલિફૉર્નિયા જઈ રહેલી
| |
| એ ટ્રેનની બારીમાંથી બહાર જોઈ રહેલા
| |
| અજાણ્યા લોકોના ચહેરા
| |
| હજી આજે પણ એટલા જ અજાણ્યા લાગે છે.
| |
| ગાંઘીધામના સ્ટેશન પર
| |
| ટ્રેનને લીલી ઝંડી બતાડનાર એ ગાર્ડ
| |
| મૃત્યુ પામ્યો હશે હવે
| |
| પણ એ એક માત્ર ચહેરો
| |
| મને યાદ છે હજી પણ.
| |
| એ એ જ ચહેરો છે, જે ચેક કરે છે મારો પાસપોર્ટ
| |
| જ્યારે હું પ્રવેશું છું, કૅલિફૉર્નિયામાં.
| |
| અને એ જાણે છે.
| |
| હું ક્યારેય ગઈ જ નથી, કચ્છથી બહાર.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૭. વૃક્ષ, અવાસ્તવિક ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હું કહું છું. આ વૃક્ષ તે જ બોધિવૃક્ષ,
| |
| તે જ કદંબ, ને તે જ અશોક.
| |
| આ જો તમે ન માનો તો પછી
| |
| બુદ્ધ, કૃષ્ણ અને સીતાને શોધશો ક્યાં?
| |
| વાસ્તવિકતા વિનાના એક વૃક્ષની
| |
| આપણને સહુને જરૂર છે.
| |
| મૂળિયાં વિનાના વૃક્ષના અર્કથી
| |
| જીવતા રહેવાય તેટલું જ જીવન.
| |
| એ વૃક્ષનું વર્ણન લખવાની હું શરૂઆત કરું છું
| |
| ત્યાં જ,
| |
| તેની શાખા-પ્રશાખા વીંટળાઈ વળે છે મારા હાથે.
| |
| શબ્દ અને શબ્દ, અને શબ્દ વચ્ચે રહેલું અંતર
| |
| હું પૂરી નથી શકતી
| |
| હું હવે રઘવાઈ થઈ છું.
| |
| આંખોની સામે જે કંઈ દેખાય
| |
| એ બધું જ લખવા માટે.
| |
| એક પુરાકલ્પિત વૃક્ષ વિસ્તરી રહ્યું છે.
| |
| મારી બારીમાંથી ઘરની અંદર આવી રહ્યું છે.
| |
| એ વૃક્ષમાં મારો નિવાસ છે
| |
| અને એ વૃક્ષ જીવે છે
| |
| શબ્દો વચ્ચેના અવકાશમાં.
| |
| એ વૃક્ષનાં મૂળ શોધવા,
| |
| એક રાજકુમાર વૃક્ષ પર ચડતો રહે છે,
| |
| ચડતો રહે છે,
| |
| નીચે એક રાક્ષસ
| |
| કુહાડીનો ઘા કરે છે, એ વૃક્ષ પર.
| |
| મૃત રાજકુમારોના દેહ, હું ગણું છું.
| |
| આકાશને આંબતા એ વૃક્ષ પર હું વસું છું
| |
| ને એ વૃક્ષ જીવે છે,
| |
| મારી જિજીવિષામાં.
| |
| એ વૃક્ષનાં લાકડાં ક્યારેય સળગતાં નથી
| |
| ને તેના પર કાંઈ ફળ-ફૂલ ઊગતાં નથી,
| |
| છતાં મને પોષે છે એ વૃક્ષ.
| |
| કલ્પનોની છાંયમાં એ મને સૂવડાવે છે
| |
| ને શાખા-પ્રશાખાની સીમામાં
| |
| એ મને જીવાડે છે.
| |
| હું હવે મુક્ત છું
| |
| કંઈ જ ન લખવા માટે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૮. મેરુ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આંધળા પાણીમાં, નાગની છાંયમાં.
| |
| પગચંપી કરાવતા વિષ્ણુ
| |
| અને આસપાસ પાણીમાં તરતી
| |
| હીરાજડિત કલાત્મક પેટીઓમાં
| |
| નવજાત શિશુઓ.
| |
| હું જઈને બેસી રહીશ નદીના કોઈ શાંત કિનારે.
| |
| રાહ જોઈશ, મારા શિશુના આવવાની,
| |
| માછલીનાં ઈંડાંઓ તો જન્મતાંની સાથે જ
| |
| વિખેરાઈ જાય, અગાધ સ્નિગ્ધ પાણીમાં.
| |
| પ્રસરી જાય એમના શ્વાસ પરપોટા બનીને.
| |
| પણ હું કેવી રીતે ઓળખીશ મારા શિશુને?
| |
| આ બધાં વર્ષો,
| |
| મેં કેટલીયે મીટ માંડી આકાશે,
| |
| સમુદ્રોમાં ડોકિયાં કર્યાં,
| |
| ક્ષીર નીકળતાં ફળ-ફૂલો વચ્ચે હું ફરતી રહી.
| |
| ધમણની જેમ ચાલતો રહ્યો મારો શ્વાસ.
| |
| અને હવે આ બાળક આવીને મને
| |
| વાત કહેશે પાતાળની.
| |
| પાણીમાં ધીમે ધીમે ઓગળી રહેલા
| |
| અડગ મેરુની
| |
| લાલ ફેણવાળા, ઝેર ઓકતા,
| |
| જાતજાતના સર્પોનાં હાડપિંજરોની.
| |
| અને હું ઓળખી લઈશ
| |
| મારા ગર્ભને.
| |
| એના જન્મની વેદનાને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૩૯. બરફની દીકરી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| સૂરજના સોનેરી પ્રકાશમાં
| |
| ઝળાંહળાં થતા એ દિવસને પકડીને
| |
| ઘરના ભંડકિયામાં પૂરી દીધો છે મેં,
| |
| ક્યારેક
| |
| શિયાળાની સમી સાંજે
| |
| કે ભીની વરસાદી રાતે
| |
| એ દિવસનો એક ટુકડો હું બહાર કાઢું છું
| |
| અને ઓજસ્વી તડકામાં
| |
| મારી સુંવાળી ત્વચાને જોતી બેસી રહું છું.
| |
| એ તડકાને સાચો માનીને ખીલી ઊઠેલાં
| |
| સૂરજમુખીનાં ફૂલો ચૂંટતી રહું છું.
| |
| પછી ધોળા દિવસે
| |
| એ તડકાની ઓથે લપાઈને સરી ગયેલા
| |
| પ્રિયજનની પીઠને યાદ કરું છું.
| |
| મારી દીકરીના જન્મ વખતે
| |
| નહોતો ઊગ્યો આ સૂરજ.
| |
| બરફમાંથી બનેલી દીકરી, ઓગળી જવાના ડરે
| |
| ઘરના ઝાંપા સુધી પણ બહાર નથી જઈ શકતી.
| |
| સૂરજની રોશનીથી ઝળહળતો
| |
| ઘરના ભંડકિયાનો એક ગુપ્ત ભાગ
| |
| સાવ અજાણ્યો છે
| |
| ઘરમાં હસતી-૨મતી મારી દીકરીથી.
| |
| મેં વશમાં કરી લીધો છે, સૂરજને
| |
| અને એમ જિવાડી છે
| |
| અમારી આ બરફની દીકરીને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૦. શૂન્યાવકાશ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| એક ચુડેલ અને એક ખવીસ પ્રેમમાં હતાં.
| |
| ચુડેલ રોજ રાત્રે માથા પર સગડી લઈને આવી જતી.
| |
| બંને ખુશ હતાં.
| |
| શરીરની પોતાની એક ભાષા છે.
| |
| બંને સંતુષ્ટ હતાં.
| |
| પણ એક દિવસ, ચુડેલને મન થયું કે એનો પ્રેમી
| |
| એને એક દીર્ઘ ચુંબન આપે.
| |
| એણે ખવીસને ખૂબ આજીજી કરી.
| |
| પણ ખવીસને માથું જ ક્યાં હતું?
| |
| હોઠ, દાંત, જીભ, આંખ, કાન —
| |
| કંઈ જ નહીં!
| |
| એ રડવા લાગ્યો.
| |
| ચુડેલ એના ધડની ઉપરના શૂન્યાવકાશને તાકી રહી.
| |
| અને પછી ગુસ્સે થઈને ચાલી ગઈ.
| |
| ખવીસ એની પાછળ એને મનાવવા દોડ્યો.
| |
| પણ એ ક્યારેય એને શોધી ન શક્યો.
| |
| ચુડેલનાં પગલાં હંમેશા ઊંધાં પડે છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૧. ધ્યાનખંડ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આશ્રમના ચિંતન-મનનથી ઝૂકી ઝૂકી જતાં
| |
| વૃક્ષોના પવનમાં મારી આંખો મીંચાય છે
| |
| અને બંધ આંખો પાછળ દેખાય છે,
| |
| વિશાળ ધ્યાનખંડો.
| |
| ધ્યાનખંડની જાજમની નીચે
| |
| પગની ધૂળની સાથે દબાઈ ગયેલો કોલાહલ
| |
| હું જોઈ શકું છું.
| |
|
| |
| ધ્યાનખંડની દીવાલ પરના પોપડા સહેજ ખરે છે
| |
| અને હું ધ્યાનમાંથી ઝબકી જઉં છું.
| |
| મારાં ચિત્તની અશાંતિ
| |
| અહીંની દીવાલોને ખેરવી નાખશે તો?
| |
| આશ્રમની બહાર આવી ગયા પછી
| |
| હવે હું જાતજાતના અવાજ, ઘોંઘાટને
| |
| પ્રેમ કરતાં શીખી રહી છું.
| |
| અસંખ્ય અવાજો મારા કર્ણપટલ પર અથડાય છે
| |
| અને હું દરેક અવાજને ધ્યાનથી સાંભળું છું.
| |
| કોઈ અવાજને કોઈ અર્થ નથી
| |
| છતાં હું દરેક અવાજના આરોહ-અવરોહ
| |
| ખૂબ શાંતિથી સાંભળું છું.
| |
| મારા ધ્યાનખંડમાં જબરો કોલાહલ છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૨. કાગ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| કા-કા કૌઆ, ઠા-ગા ઠૈયા
| |
| કાગશ્રી નાચે
| |
| ને મંદિરમાં મંજીરાં વાગે.
| |
| દાળ-શીરાનો એઠવાડ ને ભેગી
| |
| અલક-મલકની વાતો.
| |
| શનો ભગત કરી રહ્યો છે :
| |
| ઓલા પ્રીતમ શેઠની વધુ પંદર દહાડાથી
| |
| રોજ આવે છે, એક ખોળાનો ખૂંદનાર માંગવા.
| |
| મહંતજી, હવે તો દયા કરો,
| |
| મહંતજી!
| |
| કા... કા... કૌ... આ....
| |
| ઠા... ગા... ઠૈ... યા...
| |
| કાગશ્રી નાચે ને મંદિરમાં મંજીરાં વાગે.
| |
| હે દેવોના દેવ!
| |
| આ પ્રસવપીડાનો અંત ક્યારે?
| |
| આ કષ્ટથી તણાયેલું મુખ
| |
| ને ખાટલા નીચે દેવતાનો શેક,
| |
| હે મહારાજ!
| |
| મુજ સુવાવડી પર કૃપા કરો.
| |
| મારા લાલનું નામ ‘ભીખો’
| |
| ને દીકરીય ‘દેવદાસી’, પ્રભુ!
| |
| કાકાકૌઆ ઠાગાઠૈયા
| |
| કાગશ્રી નાચે ને મંદિરમાં મંજીરાં વાગે.
| |
| મને ભલે શરીરે ચાંદી થાય,
| |
| ને મહંત જીવતે સમાધિ લે,
| |
| પણ, મારાં શ્રાદ્ધ ને આમ પાછાં ન ઠેલો, કાગ!
| |
| નહીં કરું આખાના દેખતાં મને આમ
| |
| વડવાઓ પાસે લજ્જિત ન કરો.
| |
| કાગ!
| |
| મને શરણે લો.
| |
| દીનાનાથ!
| |
| કાકા
| |
| {{space}} કૌઆ
| |
| {{space}} ઠાગા
| |
| {{space}} ઠૈયા
| |
| કાગશ્રી નાચે ને મંદિરમાં
| |
| વાગે મંજીરાંઆ
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૩. નર્મદા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| જોઈ હતી મેં એને
| |
| વહેલી સવા૨ના અજવાળામાં
| |
| એક નાનકડી નાવમાં બેસીને
| |
| પધરાવ્યાં હતાં એમાં
| |
| પિતાના અસ્થિ જ્યારે.
| |
| પછી રાખ અને ફૂલોને લઈને
| |
| દૂર ચાલી ગઈ હતી એ નદી
| |
| નર્મદા,
| |
| મને પણ સાથે લઈને.
| |
| એના નીરમાં અટવાતાં
| |
| ઝાડીઝાંખરાં વચ્ચેથી માર્ગ કરતાં
| |
| વહી રહેલાં એ ફૂલો
| |
| કોહવાઈ ગયાં છે હવે
| |
| અને શરીરની રાખ પણ બેસી ગઈ છે
| |
| એના તળિયે કશેક
| |
| પણ હું હજીયે જીવી રહી છું
| |
| એના કિનારે ઊછરતી જળસૃષ્ટિ ભેગી.
| |
| હવે તો એનો માર્ગ એ જ મારો માર્ગ.
| |
| એના વહેણમાં વહેતી
| |
| ગર્ભવતી માછલીઓ ભેગી
| |
| હું જીવ્યે જઉં છું
| |
| આગળ ને આગળ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૪. પૂર્વજ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| થોડા દિવસ પહેલાં એક મિત્રને ત્યાં
| |
| એના કોઈ પૂર્વજનો ફોટો જોયો.
| |
| અને ત્યારથી મને એવું જ લાગ્યા કરે છે કે એ
| |
| મારા પણ પૂર્વજ હોઈ શકે.
| |
| પૂર્વજો તો બધા સરખા.
| |
| પૂર્વ દિશામાં મોં ફેરવીને ઊભેલા લોકો.
| |
| આમ તો ક્યારેય પાછું વળીને જુએ નહીં,
| |
| પણ છતાં જોવું હોય તો જોઈ પણ શકે.
| |
| મેં મારા ઘરનું વાસ્તુ નથી કરાવ્યું,
| |
| એટલે ઘણી વખત ઘરની દીવાલોમાંથી
| |
| રુદન સંભળાય છે.
| |
| એ ઘરમાં કે એ જમીન પર મારા અગાઉ રહી ચૂકેલા
| |
| બીજા કોઈકના પૂર્વજોનું
| |
| ક્યારેક છાનું છપનું હાસ્ય પણ.
| |
| અને મને એ બધું જ મારી આવનારી પેઢીના
| |
| પૂર્વજો જેવું લાગે છે.
| |
| એટલે કે હું જ,
| |
| આ મારા ઘરની હમણાં જ ધોળાયેલી દીવાલોમાં
| |
| ચણાયેલી, કેદ,
| |
| પૂર્વ દિશામાં જોઉં છું તો પીઠ ફેરવીને ઊભેલા
| |
| અસંખ્ય પૂર્વજો દેખાય છે.
| |
| બધા જ મારા ઘર તરફ આવવા માગતા.
| |
| બધા જ પરિચિત ચહેરાઓમાં, મારા પૂર્વજ.
| |
| આવનારા જન્મનાં રંગીન સપનાં દેખાડતા.
| |
| મારા ઘરની ભીંતોમાં રહેતી હું
| |
| રાહ જોઈ રહી છું,
| |
| ધરતીકંપના એક હળવા આંચકાની.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૫. ‘નોબલ મીટ હોમ’ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મને કોઈ જ રસ નથી, વી.ટી.થી થાણા
| |
| અને થાણાથી વી.ટી. આવ-જા કરતી
| |
| આ ટ્રેનમાં કે કરડા ચહેરા અને કર્કશ અવાજવાળી
| |
| ફૂલ-ગજરા વેચતી આ મરાઠી બાઈમાં.
| |
| કુર્લા સ્ટેશને ગાડી ઊભે છે.
| |
| મુસ્લિમ સ્ત્રીઓ લેડીઝ કંપાર્ટમેન્ટમાં આવીને
| |
| બુરખો કાઢી નાખે છે અને હું એમને
| |
| સજાતીય નજરે તાકી રહું છું.
| |
| આખુંયે કુર્લા દેખાય છે મને એ ચહેરામાં.
| |
| ત્યાંનું, ‘નોબલ મીટ હોમ’,
| |
| ઑફ-વ્હાઈટ કલરની મરઘીઓ,
| |
| હાફ-ફ્રાઈડ ઑમલેટ,
| |
| લીલા રંગના ડીસ્ટેમ્પરવાળી મસ્જિદ,
| |
| ચાદર ચડાવવા આવેલી
| |
| મહેંદી કરેલા કેસરી વાળવાળી એક પ્રૌઢ સ્ત્રી,
| |
| નિકાહ કુબૂલ કરાવતા હાજીઓ,
| |
| સૂફી ઑલિયાઓ,
| |
| ધગધગતા દેવતા પર દોડી જતાં બાળકો,
| |
| પોતાના શરીર પર કોરડા ઝીલતો
| |
| એક વ્યભિચારી, તથા
| |
| ઈમામ-હુસેનની તરસ છીપાવતાં
| |
| શરબતનાં છલકતાં પીપ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૬. શિયાળો ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મારે મન શિયાળો એટલે
| |
| કચ્છના અમારા ગામનું એ ખેતર.
| |
| ખેડૂત ખેતરમાં ચાસ પાડીને જતો રહે એ પછી
| |
| આખી રાત એ ચાસમાં પ્રસરતી ઠંડી
| |
| જાણે આજીવન ઘર કરી ગઈ છે
| |
| મારા શરીરમાં.
| |
| શિયાળામાં તદ્દન ઉપેક્ષિત રહેતું એ ખેતર
| |
| ક્યારેય મારા મનથી દૂર નથી થયું.
| |
| વૃક્ષોનાં પાંદડાં પર જમા થતી ધૂળ,
| |
| ફળોની તરડાઈ રહેલી ત્વચા,
| |
| ખેતરના વહેળામાંથી વહેતા
| |
| ઠંડા પાણીનો ત્રુટક-ત્રુટક અવાજ,
| |
| હાથ ન અડી શકાય તેવા ઠંડાગાર
| |
| લોખંડનાં ખેતીનાં ઓજાર
| |
| અને મજૂરણ બાઈના કાન સોંસરવો નીકળી જતો
| |
| સીમનો સુસવાટા મારતો પવન.
| |
| ઠંડીનું એક લખલખું ફરી વળે
| |
| બળદના શરીરમાં પણ
| |
| અને હું જોઈ રહેતી એ કંપારી.
| |
| મને સૌથી પરિચિત અને સૌથી આત્મીય
| |
| કોઈ સ્થળ હોય તો એ તે ખેતર.
| |
| એ ખેતરની જગ્યાએ હવે કદાચ
| |
| બંધાઈ ગયાં હશે અનેક હૂંફાળાં ઘર
| |
| પણ મારા મનના એક ખૂણે,
| |
| હજી આજે પણ હું ધ્રૂજી રહી છું ટાઢથી.
| |
| એ ખેતરમાં હું રોજ સળગાવું છું એક તાપણું.
| |
| તાપણું ઠરી જાય છે, મોડી રાત્રે
| |
| અને રોજ સવારે ઊઠીને
| |
| હું ભેગી કરતી હોઉં છું તેની રાખ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૭. મીઠાના અગર ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હું હવે રહું છું, ટુંડ્ર પ્રદેશે,
| |
| ઈગ્લુમાં.
| |
| મીઠાના અગરો તો મેં
| |
| ત્યજી દીધા ક્યારના
| |
| પણ ત્યાં રહી ગયેલો
| |
| મારા ડાબા પગનો અંગૂઠો,
| |
| જેની ગેરહાજરીને કારણે જ તો
| |
| મારા પગલાંની છાપ પડે છે
| |
| જરા જુદી.... ત્યાં બરફમાં.
| |
| જેને ઓળખીને દોડતાં આવે છે
| |
| મારી પાસે કંઈ કેટલાંયે યાક.
| |
| રુંવાટિયાં યાક.
| |
| મારાં બર્ફીલાં પણ ખારાં ખારાં નસકોરાં
| |
| બરફમાં પાડે છિદ્રો!
| |
| ને યાકને મન એ દૂરબીન.
| |
| જ્યાં બરફમાંથી દેખાય બરફ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૮. દરવાજો ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આ દરવાજાને નથી કશું અંગત કે બિનંગત
| |
| છતાં એના હોવા માત્રથી
| |
| બે વિશ્વ વહેંચાઈ જાય છે, સાવ નોખાં નોખાં.
| |
| જાહેર અને ખાનગી
| |
| એ બે વિશ્વ વચ્ચે છે આ દરવાજો.
| |
| ક્યારેક અતિ સભ્ય અને શાલીન, બંધ,
| |
| તો ક્યારેક સાવ ખુલ્લો ફફાસ.
| |
| દરવાજાની પાછળ નથી કોઈ સાત ઓરડા
| |
| છતાં કાન દઈને સાંભળો તો...
| |
| નહીં, નહીં, રહેવા દો, કંઈક તો રહેવા દો
| |
| ગોપિત.
| |
| અહીં નથી કોઈ સાંકળ ખખડાવનાર કે નથી કોઈ ખોલનાર,
| |
| છતાં છે, આ દરવાજો
| |
| એની આ પાર કે પેલે પાર, જવું છે ઘણાને,
| |
| પણ આમથી ઉંબરો ઓળંગીને
| |
| અંદર પ્રવેશ કરવો કે પછી
| |
| તેમથી ઉંબરો ઓળંગીને
| |
| બહાર નીકળી જવું,
| |
| તેનો નિર્ણય કોઈ નથી લઈ શકતું.
| |
| આગળ પાછળ કશું જ ન હોવા છતાં
| |
| આ દરવાજો
| |
| અકળાવી નાખે છે લોકોને.
| |
| તેમ છતાં કોઈ તોડી નથી નાખતું આ દરવાજાને.
| |
| ક્યારેક બંધ, ક્યારેક ખુલ્લો, ક્યારેક અધખુલ્લો,
| |
| આ દરવાજો છે હજી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૪૯. અતિપ્રિય અતિથિ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| સાઈબીરીયાથી દ૨ વર્ષે અહીં આવતાં
| |
| આ ફ્લેમિંગો હજી આવ્યાં કેમ નહીં?
| |
| ત્યાં જ ઠંડીથી ઠૂંઠવાતાં મરી તો નહીં ગયાં હોય?
| |
| કે પછી રસ્તામાં એમની કાંપતી પાંખો
| |
| એવાં જ સફેદ વાદળો સાથે ભૂલથી અથડાઈને
| |
| ચિરાઈ ગઈ હોય?
| |
| નળ-દમયંતીની વાર્તા કહેતો પેલો નાવિક
| |
| રાજા નળની જળસમાધિ બતાવી રહ્યો હતો.
| |
| હું જોઈ રહી, એની નાવ પર દોરેલાં લાકડાનાં ફ્લેમિંગો.
| |
| ને પછી એ નાવિકની વહુએ ઘરમાં લીંપેલાં
| |
| માટીનાં ફ્લેમિંગો.
| |
| સરોવરમાં ઊગેલાં કુમળાં ઘાસનાં બીજ ફ્લેમિંગો.
| |
| વાંસનાં હલેસાં ફ્લેમિંગો.
| |
| કેટલાં બધાં! પણ બધાં જ સ્વર્ગસ્થ.
| |
| મારે તો જોવા હતાં હુંફાળા તડકામાં પાંખો શેકતાં,
| |
| સુંવાળાં સંવનન કરતાં,
| |
| માટીમાં ખાડા કરી ઈંડાંઓ સેવતાં ફ્લેમિંગો.
| |
| જોકે, સરોવ૨નાં છીછરાં પાણીમાં રમતી
| |
| જળકૂકડી જોવાની મજા આવે છે,
| |
| પણ ફ્લેમિંગો કેમ ભૂલાય?
| |
| શાંત સ્વરૂપ અતિથિ.
| |
| જોજનો દૂરથી, ઠંડીથી બચવા, અહીં આવીને રહેતાં
| |
| અતિપ્રિય અતિથિ.
| |
| જોઈએ તો મારા શરીરની ઉષ્મા પણ હું તમને આપું.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૦. સાર્વજનિક બાગ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| આ એક સાર્વજનિક બાગ છે.
| |
| અહીં તમે ખાસ રંગીન ફુવારાની રોશનીમાં,
| |
| ઠંડકમાં બેસવાનો મૂડ લઈને આવ્યા હો
| |
| અને ફુવારા બંધ હોય એવું બની શકે.
| |
| અહીં લોન પર પાણી છાંટેલું ન હોય
| |
| કે મેંદીની વાડ બરાબર કાપેલી ન હોય
| |
| તો ફરિયાદ ન કરવી.
| |
| આસપાસ વેરવિખેર સૂકાં પાંદડાં પડ્યાં હોય
| |
| તો પાંદડાંનો ઢગલો કરી,
| |
| જાતે જ એક દીવાસળી ચાંપી દેવી
| |
| પણ એ માટે આભારની ઝાઝી અપેક્ષા ન રાખવી;
| |
| કારણ કે અહીં તો
| |
| રોજ અસંખ્ય પાંદડાં ખરતાં હોય છે.
| |
| અને જો તમારે, એ સૂકાં પાંદડાંને
| |
| પગ તળે ચચરતાં ચાલવું હોય તો તેમ કરો.
| |
| બાગમાં ગોઠવેલી સંગેમરમરની મૂર્તિને જોઈને
| |
| ઉદાસ થવું હોય તો પણ બાગ એ સારી જગ્યા છે.
| |
| અહીં તમારી તરસને સંતોષવી
| |
| પણ પાણીના નળ સાથે સાંકળથી બાંધેલા
| |
| ગ્લાસને છોડવાની કોશિશ ન કરવી હિતાવહ છે.
| |
| આ એક સાર્વજનિક બાગ છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૧. ભુજ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ભુજની શેરીઓમાં ઢોળાયેલા એંઠવાડની
| |
| આસપાસ નિરાંતે ફરતી રહેતી એ ગાયો
| |
| ઘરની બહાર ઓટલા પર મુકાતી રોટલીઓની
| |
| રાહ જોતાં બેસી રહેલાં કૂતરાં
| |
| ખત્રી ચકલાની ગલીના નાકે આવેલી એ પાનવાળાની દુકાન
| |
| જેમાં ઠેરઠેર ગોઠવેલા હતા.
| |
| મધુબાલાની મારકણી અદાઓના ફોટા
| |
| દરબારગઢના એક ખૂણામાં ઊભી રહેતી
| |
| ફરાળી કચોરીની એક લારી
| |
| દાબેલી પર શણગારાતા દાડમના દાણા
| |
| અન્નકૂટ અને હિંડોળાના દર્શને જતા ધન્ય ધન્ય લોકો
| |
| નાગપંચમીના ભુજીયા ડુંગર પર દૂધ પીતા સાપ
| |
| રાજેન્દ્રબાગમાં લીલાછમ ઘાસ પર ફરતી બકરાગાડીમાં
| |
| પોતાનાં નાનકડાં બાળકોને બેસાડીને ખુશ થતાં નવાંસવાં મા-બાપ
| |
| આયના મહેલમાં પોતાના રજવાડી પ્રતિબિંબના
| |
| પ્રેમમાં પડી જતા વિદેશી સહેલાણીઓ
| |
| નજરબાગની ઊંચી દીવાલો પર
| |
| પ્રોજેક્ટર વડે દર્શાવાતી શ્વેત-અશ્વેત દસ્તાવેજી ફિલ્મો...
| |
| ભુજ –
| |
| સુંદર છે, સ્થગિત છે, મારી અંદર.
| |
| મારી અંદર
| |
| માછલીઓનું એક ટોળું
| |
| હજી પણ આવે છે
| |
| હમીરસરના કિનારે
| |
| રોજ, સવાર-સાંજ
| |
| અને લોકો એ માછલીઓને ફેંકે છે
| |
| લોટના ટુકડા.
| |
| ધરતીકંપે તોડી નાંખી છે
| |
| હમીરસર તળાવની પાળ
| |
| પણ મારી અંદર
| |
| હજી પણ ઓગને છે, હમીરસર
| |
| અને એક રાજા
| |
| અંબાડી પર બેસીને આવે છે
| |
| મારી અંદર છલકેલા તળાવને વધાવવા.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૨. લીલો દુકાળ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| ખેતરોમાં પગ સમાણાં પાણી છે.
| |
| ખેડૂતોએ ખેતરોમાં વેરેલાં બીજ
| |
| જાણે આંખોમાંથી ઊગી નીકળ્યાં હોય તેમ
| |
| જ્યાં જુઓ ત્યાં લીલા છોડ છે.
| |
| પાણીને પચાવી ન શકવા છતાં,
| |
| બેબાકળા, ઊભા છે હજી છોડ.
| |
| ખેતરમાં તરી રહ્યાં છે, સાપ ને ઇયળ
| |
| જીવતાં કે મૂઆં, શું ખબર.
| |
| ખેડૂતોની ઓસરીમાં ખડકાયેલા ધાનના ઢગ
| |
| વહી નીકળ્યા છે ઘર બહાર
| |
| ખેતરોમાં પાક નષ્ટ કરવા આવ્યા હતા
| |
| એ ઝેરી કીટક, હવે સાંભળી રહ્યા છે
| |
| ત્રાજવામાં તોલાઈ રહેલા
| |
| ડૂસકા ભરતા લણણીના ગીતને.
| |
| વજનદાર, ખાલી મણની ચુપકીદી
| |
| સર્વત્ર છવાયેલી છે,
| |
| કહે છે કે લીલોદુકાળ છે આ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૩. ઠાકોરજીના વાઘા ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| કોઈ યુવાન પરિણીતા આવે છે એની પાસે
| |
| કટોરીવાળું બ્લાઉઝ સીવડાવવા
| |
| તો કોઈ સગર્ભા સ્ત્રી આવે છે
| |
| ખોળો ભરવાના પ્રસંગે મળેલી
| |
| તેની નવી સાડીમાં ફોલ નખાવવા.
| |
| કોઈ ડિપ્રેશનથી પિડાતી, જાડી થઈ રહેલી ગૃહિણી પણ આવે છે
| |
| તેના તંગ થઈ રહેલા કુરતાની સિલાઈ ખોલાવવા.
| |
| હાઈસ્કૂલમાં ભણતો કોઈ છોકરો આવે છે
| |
| યુનિફૉર્મ સીવડાવવા માટે
| |
| તો કોઈ મધ્યમવર્ગીય પુરુષ આવે છે
| |
| તેના ઑફિસમાં પહેરવાના શર્ટને રફુ કરાવવા.
| |
|
| |
| એ દરજી સીવે છે કપડાં તમામ પ્રકારનાં
| |
| અસ્તરવાળાં ને અસ્તર વગરનાં,
| |
| ગોઠવાતી રહે છે કપડાંની થપ્પીઓ એની દુકાનમાં
| |
| સિલ્કની અલગ અને સૂતરાઉની અલગ
| |
| ને રંગબેરંગી દોરા તો આવે તેવા વપરાઈ જાય.
| |
| પુરાતું રહે છે તેલ એના સંચામાં સવાર-સાંજ
| |
| અને સંચા કરતાયે ઝડપથી, ફરતી રહે છે એની આંગળીઓ.
| |
| એક નજરે માપી લે છે એ સૌને
| |
| છતાંયે ડોળ કરે છે માપ લેવાનો.
| |
| ઘણીવા૨ માપનું જૂનું બ્લાઉઝ હોય છતાંયે
| |
| ગ્રાહક મહિલા જ આગ્રહ કરે, ‘માપ લઈ જ લોને.’
| |
| અને એમ વધતી રહે એની શાખ.
| |
|
| |
| કમી નથી કામની એ દરજી પાસે.
| |
| દુકાનોના ગાદી-તકિયા તો બારેમાસ અને
| |
| નવરાત્રિ ને લગનગાળામાં તો વેઇટિંંગ ટાઇમ.
| |
| સીવાતા રહે છે વસ્ત્રો રાતભર, નિર્વસ્ત્ર શરીરો માટે.
| |
| સવાર પડ્યે, એ દુકાનમાં કચરો વાળે ત્યારે
| |
| જાતજાતનાં વધેલાં કપડાંના
| |
| નાના નાના, રંગબેરંગી ટૂકડા આવે એના હાથમાં
| |
| અને કોઈ ભિખારણ બાઈ લઈ જાય
| |
| એ વધેલા કપડાંના ટુકડા, હોંશે હોંશે
| |
| એના નાનકડા દીકરા માટે ગોદડી બનાવવા.
| |
|
| |
| આ દરજીની દુકાનમાં ઠલવાતું રહે છે કપડું દિવસરાત.
| |
| કોઈ આવે છે દીકરીની ઢીંગલી માટે ફ્રૉક સીવડાવવા
| |
| તો કોઈ આવે છે ઠાકોરજીના વાઘા સીવડાવવા.
| |
| ને એણે સીવેલાં કપડાં
| |
| જીવતાં રહે છે, અવનવા જીવન
| |
| નવાં હોય ત્યારે અને જૂનાં થાય ત્યારે પણ.
| |
| વાઘા બદલતા રહે છે ઠાકોરજી
| |
| નિતનવાં દર્શન માટે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૪. મૃત્યુ, તું દુષ્ટ નથી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મૃત્યુ,
| |
| તું દુષ્ટ નથી.
| |
| રાત્રે ઊંઘમાં મૃત્યુ પામેલી
| |
| કોઈ વ્યક્તિના ચહેરા પર
| |
| મેં જોયું છે તને
| |
| કોઈ એક સ્વચ્છ સવારે.
| |
|
| |
| તું નહીં ડંખે મને, ફણીધર સાપની જેમ
| |
| કે સહસ્ર પગાળા વીંછીની જેમ.
| |
| તું આવશે મારી પાસે એક ભોળા મંકોડાની જેમ.
| |
| હાલ તો હું વાળું છું તને મારી ત૨ફ
| |
| ને વળી જાય છે તું ઊંધી દિશામાં
| |
| મૂંઝાયેલા મંકોડાઓની હારમાં
| |
| પણ હું જાણું છું કે એક દિવસ
| |
| હું તને ખસેડીશ અવળી દિશામાં
| |
| અને તું વળશે મારી તરફ, સ્પષ્ટ
| |
| ધીમી પણ મક્કમ ચાલે.
| |
|
| |
| મૃત્યુ,
| |
| તું આવજે મારી પાસે
| |
| મોંમાં ગૉળનો કણ લઈને.
| |
| લઈ જજે મને આખા ગૉળની ભીલી પાસે.
| |
| ફાટેલા કંતાનમાંથી ઝરતા ગૉળના રસને
| |
| ચાખી લઈશ હું વધુ એક વાર.
| |
| પછી ચાલી નીકળીશ હું તારી સાથે
| |
| કોઈના ઘરમાં પ્રવેશી રહેલી
| |
| કોઈ એક સ્વચ્છ સવાર બનવા.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૫. કવિની સંપત્તિ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| મારી પાછળ મૂકી જવા માટે
| |
| નથી મારી પાસે
| |
| કોઈ પુત્રના ચહેરાની રેખાઓ
| |
| કે નથી કોઈ પ્રેમીએ લખેલું અમ૨કાવ્ય.
| |
|
| |
| આ દેશ પણ ક્યાં હતો મારો?
| |
| હું બોલતી રહી એક દેશની ભાષા
| |
| કોઈ એક બીજા દેશમાં
| |
| ને પ્રવાસ કરતી રહી
| |
| કોઈ એક ત્રીજા દેશમાં.
| |
|
| |
| મારા ઘરની બહાર ઊગેલા
| |
| ઘાસની નીચે વસતાં જીવડાં
| |
| ચૂસતાં રહ્યાં મારી સ્મૃતિની ભાષાને
| |
| જાણે આરોગી રહ્યા હોય
| |
| આ લીલા ઘાસની નીચે સૂતેલા
| |
| મારા જન્મના દેશના મૃતદેહને
| |
| અને હું લખતી રહી કવિતાઓ
| |
| સ્મૃતિ વિનાના, સફેદ થઈ ગયેલા શરીરની.
| |
|
| |
| આ હરિત ઘાસ જેવું
| |
| જો કોઈ સ્વપ્ન હોત મારી પાસે
| |
| તો મેં જગાડ્યો હોત
| |
| આ સૂતેલા દેશને
| |
| ઘરનાં તમામ બારી-બારણાં ખોલી નાખીને
| |
| મેં પ્રવેશવા દીધો હોત એ દેશને, ઘરની ભીતર
| |
| પણ મારી પાસે નથી હવે કોઈ સ્વપ્ન પણ
| |
| પાછળ મૂકી જવા માટે.
| |
|
| |
| મારી સંપત્તિમાં હું મૂકી જઈશ
| |
| માત્ર મારું ન હોવું
| |
| જે જીવ્યું સતત મારી સાથે
| |
| પ્રેમીઓના ચુંબન વખતે
| |
| કવિતાઓના પ્રકાશન વખતે
| |
| પ્રિયજનોના અવસાન વખતે.
| |
|
| |
| જ્યાં જન્મ થયો એ કચ્છના
| |
| એક નાનકડા ગામની નદીના કિનારે
| |
| શિયાળાની ટૂંકી સાંજે
| |
| ભડકે બળતી કોઈ ચિતાના પ્રકાશમાં
| |
| આંસુ સારી રહેલાં તીડ
| |
| અને ત્યાં રમી રહેલાં દેડકાંનાં બચ્ચાં જેવું
| |
| મારું ન હોવું
| |
| એ જ મારી સંપત્તિ
| |
| જે સોંપી જઈશ તને હું.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૬. ઑકલૅન્ડ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| પાછળ છૂટી ગયેલું એ શહેર
| |
| હજી પણ જીવી રહ્યું છે.
| |
| મારી સાથે,
| |
| એક નવા દેશમાં, આ નવા શહેરમાં.
| |
| મને યાદ આવે છે.
| |
| ત્યાં મેં ઓળંગ્યા હતા એ ચાર રસ્તા.
| |
| એ ચાર રસ્તા પર સિગ્નલ પાસે એક ટાવર હતું.
| |
| એ ઘડિયાળના મોટા કાંટા
| |
| અહીં હું મારી કાંડાઘડિયાળમાં
| |
| આ દેશનો સમય સેટ કરતી હોઉં છું ત્યારે
| |
| નજર સામે એવા તરવરે છે જાણે
| |
| એકએક ક્ષણનો હિસાબ માંગતા હોય.
| |
| અહીંની બજારમાંથી ફળો ખરીદતી વખતે
| |
| મારા મોંમાં હોય છે.
| |
| ત્યાં ઘરની પાછળ ઊગતાં હતાં તે
| |
| બહારથી સોનેરી અને અંદરથી લીલાં,
| |
| ખરબચડાં, ખાટાં ફળોનો સ્વાદ
| |
| અહીંની સવાર પર
| |
| ઝળૂંબતી રહે છે ત્યાંની બપોર.
| |
| અહીંની ઇમારતોમાં જીવતા રહે છે ત્યાંના લોકો.
| |
| અને પછી તો.
| |
| ત્યાંના પાર્કમાં અહીંનો તડકો..
| |
| અહીંના પાસપોર્ટમાં ત્યાંનું એડ્રેસ...
| |
| ત્યાંના બત્તીના બિલમાં અહીંનો ચેક...
| |
| અહીંના સિનેમાહોલમાં ત્યાંની ટિકિટ
| |
| બે શહેર
| |
| સેળભેળ થતાં, છૂટાં પડતાં, ફરી એક થતાં,
| |
| અંતે સાવ ખોવાઈ જતાં.
| |
| ટકી રહે છે મારી ભીતર.
| |
| આ શહેરના રરતાઓ પર
| |
| પેલા શહેરની નંબરપ્લેટવાળાં વાહનો દોડતાં રહે છે.
| |
| સ્પીડ કૅમેરામાં પકડાઈ જઉં ત્યારે
| |
| દંડ ભરતી વખતે
| |
| મનમાં સવાલ ઊઠે,
| |
| આ પૈસા કયા દેશના?
| |
| ક્યાં જઈ રહી હતી હું આટલી ઝડપે?
| |
| આ ઘડીએ.
| |
| કયા સમયને સાચો માની રહી હતી હું?
| |
| એ ટાવર ક્લોકના કે આ કાંડાઘડિયાળના?
| |
|
| |
|
| |
| ........................
| |
| (ઑકલૅન્ડ એ ન્યૂઝીલૅન્ડનું એક મહાનગર.)
| |
|
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૭. ન્યૂઝીલૅન્ડ પાંખ વગરનાં કીવી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| નજર પડે ત્યાં સુધી પથરાયેલાં
| |
| લીલાં ઘાસનાં મેદાનમાં
| |
| ચરી રહ્યું છે એક ઘેટું
| |
| અસહ્ય શાંતિથી
| |
| અને મારા પગ પાસે
| |
| આમતેમ ફરી રહ્યાં છે.
| |
| પાંખ વગરનાં કીવી.
| |
| અહીં કોઈને મારો જરાયે ડર નથી.
| |
| હું ઊંચે નજર કરું છું આકાશમાં
| |
| અને આ ઘેટાએ કે આ કીવીએ
| |
| ક્યારેય નથી જાણી
| |
| એવી એક ઉડાન,
| |
| ધબાક કરતી પછડાય છે જમીન પર.
| |
| અહીં કોઈને સંભળાતો નથી એ અવાજ
| |
| અને હું પણ કંઈ બોલવા નથી ઇચ્છતી.
| |
| એક નવા દેશમાં,
| |
| અજાણી ભાષાઓ વચ્ચે.
| |
| હું મૂંગીમંતર વિસ્તરી જઉં છું
| |
| ઘાસનું મેદાન બનીને.
| |
| ખાઉધરું ઘેટું ખાધા કરે છે ઘાસ.
| |
| પાંખ વગરનાં કીવી
| |
| રમતાં રહે છે
| |
| બરફના ઢગ પર.
| |
| અને હું મારો સમય પસાર કરવા
| |
| પથ્થર પર ચીતરી રહી છું,
| |
| માઓરી ભાષાના કેટલાક સ્થાનિક શબ્દો.
| |
|
| |
| .................
| |
| (કીવી પક્ષી ન્યૂઝીલૅન્ડનું રાષ્ટ્રીય પ્રતીક છે, જે ઊડી નથી શકતું. માઓરી, ત્યાંની સ્થાનિક ભાષા છે.)
| |
|
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૮. સાધના ટોકીઝના ખાંચામાં ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| અમેરિકા પાછા ફરીને બૅગ ખાલી કરતાં
| |
| વડોદરામાં કંઈક ખરીદી કરી હશે તેની એક થેલી હાથમાં આવી
| |
| એ થેલી પર દુકાનનું સ૨નામું લખેલું હતું –
| |
| ‘સાધના ટોકીઝના ખાંચામાં.’
| |
| બસ આ એક વાક્ય, અને મને ગમી ગઈ, નવેસરથી
| |
| ગુજરાતમાં બોલાતી
| |
| ગુજરાતી ભાષા
| |
| પછી તો આખો દિવસ હું વિચારતી રહી
| |
| બીજું શું, શું થતું હશે સાધના ટોકીઝના ખાંચામાં?
| |
| જરૂર કોઈ તરુણી
| |
| પોળના ઓળખીતા-પાળખીતાઓની નજર બચાવતી
| |
| ઊભી હશે ત્યાં, ફિલ્મ જોવા, એના પ્રેમીની રાહ જોતી.
| |
| તેનાથી થોડેક દૂર, કોઈ બીજો છોકરો
| |
| ફિલ્મની ટિકિટ બ્લેકમાં વેચી રહ્યો હશે
| |
| હિન્દીની છાંટવાળી ગુજરાતીમાં બોલતો.
| |
| તેની નજીકમાં, કોઈ રિક્ષાવાળો, બેઠો હશે
| |
| પોતાની રિક્ષામાં, મીટર ડાઉન કરીને.
| |
| પછી કોઈ મધ્યમવર્ગીય સદ્ગૃહસ્થ આવશે
| |
| હાથમાં શ્રીખંડની થેલી લઈને
| |
| ‘ચાલ, રાવપુરા આગળ લઈ લે. કેટલા થશે?’
| |
| પછી તેમની વચ્ચે થોડી રકઝક થશે
| |
| ડભોઈ અને અમદાવાદની ગુજરાતીમાં
| |
| અને એમ શરૂ થઈ જશે એક સવારી.
| |
| એ રિક્ષાના ગયા પછી, તેની પાછળની કોઈ બીજી રિક્ષા
| |
| આગળ આવીને ગોઠવાઈ જશે ત્યાં.
| |
| એ રિક્ષાવાળો, રાહ જોતાં જોતાં વાંચી રહ્યો હશે
| |
| કોઈ ગુજરાતી છાપું –
| |
| ‘અકોટામાં પકડાયું કોલગર્લ રેકેટ,
| |
| એનઆરઆઈ ગ્રાહકો માટે સાડીઓની સ્પેશ્યલ ઑફર,
| |
| કડક બજારમાં લાગેલી આગમાં પાંચ દુકાનો ભસ્મીભૂત,
| |
| ફતેહગંજમાં ધોળા દિવસે લાખોની લૂંટ, વડોદરામાં લટટરી ફૅસ્ટિવલ,
| |
| અલકાપુરીમાં વિદેશી દારૂ જપ્ત, પાયલ ફરસાણની દુકાનનું નવું સરનામું, ઉત્તરાયણના ચાઈનીઝ દોરાથી ઘવાયેલાં પક્ષીઓ, સીંગતેલના ભાવમાં તેજી,
| |
| માંજલપુર સ્થિત યુવાન માટે જોઈએ છે નોકરી કરતી કન્યા,
| |
| ડૉક્ટર વિદેશ પ્રવાસે ગયા છે, કમાટીબાગની ટોય ટ્રેન ફરી ચાલુ થઈ.’
| |
|
| |
| રિક્ષાવાળો થોડી વારે છાપું ગડી કરીને, સીટ નીચે દબાવીને મૂકશે
| |
| જોઈ રહેશે, તેની બાજુમાં હાટડી માંડીને બેઠેલા એક વૃદ્ધ મોચીને.
| |
| એ વયસ્ક મોચી, વર્ષો પહેલા આવેલા હશે વડોદરા, કપડવંજથી
| |
| અને પછી રહી ગયા હશે, ખંડેરાવ માર્કેટની કોઈ ગલીમાં.
| |
| એ કાકાથી થોડે દૂર, કોઈ બાઈ
| |
| બિહારના કોઈ ગરીબ ગામમાંથી આવેલી
| |
| અને હવે ભાંગી-તૂટી ગુજરાતી બોલતી
| |
| શેરીનો કચરો વાળી રહી હશે.
| |
| ખૂણે-ખૂણે કચરાની ઢગલીઓ ભેગી કરીને
| |
| તે જરા વા૨ પોરો ખાવા બેઠી હશે
| |
| સાધના ટોકીઝના ખાંચામાં
| |
| અંદર, થિયેટરમાં ફિલ્મ શરૂ થાય ને અંધારું થશે એટલે
| |
| પેલો છોકરો, પેલી તરુણીને કીસ કરશે
| |
| અને બોલશે, મુસલમાન ગુજરાતીમાં –
| |
| ‘મેં તને બહુ પ્રેમ કરું છું.’
| |
| બહાર ટોકીઝની ગલીમાં
| |
| ફરી એક વાર શરૂ થઈ હશે ચહલપહલ
| |
| કોઈ દીક્ષામહોત્સવના વરઘોડાની.
| |
| આવતીકાલથી બધું જ ત્યજી દેનારી
| |
| કોઈ જૈન કિશોરી, આજે સોળ-શણગાર સજીને
| |
| તૈયાર થઈ હશે અને જોઈ રહી હશે
| |
| લોકોએ ઊંચકેલી તેની ગાદીમાં બેઠા બેઠા
| |
| અહીંથી પસાર થતાં
| |
| સિનેમાઘરની બહાર લટકતા પોસ્ટરને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૫૯. પાલર પાણી ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| હું કહેતી, ચા પીધી.
| |
| તમે કહેતા, ચા પીધો.
| |
| અને એમ, આપણે પ્રેમ કર્યો
| |
| આપણી પોતાની માલિકીની
| |
| આ ગુજરાતી ભાષાને
| |
|
| |
| ને એમ, આપણે લખી થોડીક કવિતાઓ, ગુજરાતીમાં
| |
| ક્યારેક કોઈ જાહેર રસ્તા પર
| |
| હારબંધ ગોઠવાયેલી સ્ટ્રીટલાઇટોની રોશનીમાં
| |
| તો ક્યારેક કોઈ ઘરની પછીતે રેલાતા
| |
| દીવાના ઝાંખા ઝાંખા પ્રકાશમાં.
| |
| ક્યારેક હાઇવે પર, સામેથી પૂરપાટ દોડી આવતી
| |
| અને આપણને અથડાઈને નાસી જતી
| |
| લખપતથી કોલસા ભરીને આવતી
| |
| ટ્રકની હેડલાઇટના પચરંગી અજવાળામાં
| |
| તો ક્યારેક વળી
| |
| કાગળ પર દોરેલા સૂરજના
| |
| આંધળા કરી દેતા ઉજાસમાં.
| |
|
| |
| ક્યારેક ગુજરાતી ભાષા ધસી આવી આપણી કવિતામાં
| |
| ભુજના હમીરસર તળાવની પાળી તોડીને
| |
| ગઢની રાંગ સુધી ઊછળતા પાણીની જેમ
| |
| તો ક્યારેક, આપણે વાગોળતાં રહ્યાં શબ્દો
| |
| મનમાં ને મનમાં
| |
| કચ્છના વગડામાં
| |
| ગાંડા બાવળની ફળીઓ ચાવ્યા કરતી
| |
| કોઈ એકલદોકલ બકરીની જેમ.
| |
| અને ક્યારેક વળી, કેલિફોર્નિયા જતા-આવતા
| |
| વિમાનની અંદર
| |
| અંગ્રેજીમાં સંભળાયા કરતી જીવન-મરણની સૂચનાઓનો
| |
| રીડિંગ લૅમ્પની, માંદી, ડીમ લાઇટમાં
| |
| આપણે કરતા રહ્યા તરજુમો
| |
| ગુજરાતી કવિતામાં,
| |
|
| |
| એક સમય હતો, જ્યારે
| |
| ગુજરાતમાં બોલાતી ગુજરાતી ભાષા સાંભળવા માટે
| |
| આમ વાદળોને ચીરી નાંખતો પ્રવાસ નહોતો કરવો પડતો
| |
| પણ મૃત્યુ, હંમેશ આપણી નજીક રહ્યું
| |
| વડોદરાનાં વૃક્ષોની જેમ.
| |
|
| |
| ‘મૃત્યુ દુષ્ટ હોવું જોઈએ, નહીં તો દેવો શા માટે અમરત્વને પસંદ કરે?’
| |
| પ્રાચીન ગ્રીક કવયિત્રી સાફોએ કરેલો આવો એક સવાલ
| |
| મેં ફરી પૂછ્યો હતો તમને, વર્ષો પહેલાં
| |
| વડોદરાની કોઈ વૈશાખી બપોરે
| |
| પણ તમે કોઈ જવાબ નહોતા આપી શક્યા
| |
| અને એમ, મેં મેળવી લીધો હતો એક જવાબ.
| |
|
| |
| પછી તો આપણી કવિતાઓમાં જીવતાં થયાં
| |
| કંઈ કેટલાંય જનાવરો
| |
| પાલતું પ્રાણીઓ અને રાની પશુઓ.
| |
| ઈજા પામ્યાં તેઓ ક્યારેક
| |
| પણ જીવતાં રહ્યાં
| |
| આપણે પણ
| |
| એ જનાવરો ભેગાં
| |
| મૃત્યુ પામ્યા વિના
| |
| હાથીઓ માટે બનાવાયેલા ખાડામાં.
| |
|
| |
| હાથીઓની લંબાતી સૂંઢો, લાંબા દાંત, પાગલ ચિત્કાર
| |
| અને આપણને કચડી નાખવા ઉગામેલા વજનદાર પગ તળે
| |
| જમીન સરસાં પડેલાં આપણે
| |
| જીવતાં રહ્યાં, મૃત્યુની સાવ લગોલગ જઈને.
| |
|
| |
| હવે ન કોઈ સવાલ જીવન વિશે
| |
| ન મૃત્યુ વિશે
| |
| કે ન તો અમરત્વ વિશે.
| |
| હવે તો બસ, વિમાનના સ્થગિત વાતાવરણમાં
| |
| અડધી-પડધી ઊંઘમાં, અધખુલ્લી આંખોએ
| |
| વિચારે ચડી જઈએ
| |
| શુદ્ધ ગુજરાતીમાં.
| |
| ત્યારે વિમાનમાં બાજુની સીટ ૫૨ બેઠેલી
| |
| કોઈ અમેરિકન વ્યક્તિ પૂછે, અંગ્રેજીમાં
| |
| ‘તમે કંઈ કહ્યું?’
| |
| અને આપણે જવાબ આપીએ, ધરા૨, ગુજરાતીમાં જ,
| |
| ‘ના, કંઈ નહીં.’
| |
|
| |
| હાથી હવે પગ ઉગામશે
| |
| સિંહ હવે મોઢું ખોલશે
| |
| મૃત્યુ આવી રહ્યું છે
| |
| નજીક, વધુ નજીક
| |
| ને હું,
| |
| દિલ્હીના લોધી ગાર્ડનમાં ચાલતાં ચાલતાં
| |
| એક વૃક્ષ પર લાગેલી તકતીમાં, ‘પ્રોઝોપીસ જૂલીફલોરા’ નામ વાંચીને
| |
| તમને કહી રહી છું, ‘આ એ જ છે, કચ્છનો ગાંડો બાવળ, આ તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ.’
| |
| પછી જરા ત્યાં અટકીને, આપણે આગળ વધી જઈએ છીએ.
| |
|
| |
| કચ્છના કોઈ ગામમાં, આંગણામાં મૂકેલા પ્યાલામાં
| |
| નળિયા પરથી નીતરતું, વરસાદનું ચોખ્ખું, પાલર પાણી ભેગું થતું રહેશે.
| |
|
| |
| મને બહુ ગમતો, આ ગુજરાતી શબ્દ
| |
| આજે, કેટલાયે વખત પછી, અચાનક યાદ આવ્યો
| |
| અમરત્વની આ ઘડીએ.
| |
|
| |
| મૃત્યુ, તું દુષ્ટ નથી.
| |
|
| |
| (આ કવિતા – મૃત્યુ માટે, ગુજરાતી ભાષા માટે, સિતાંશુ માટે)
| |
| </poem>
| |
|
| |
| == ૬૦. માંડવો પાન, શેકેલ સોપારી, તૂફાન તમાકુ ==
| |
|
| |
| <poem>
| |
| પામ્યાનો આનંદ
| |
| શું ખોવાયું હતું તેના પર આધાર રાખે છે.
| |
| જો કે કંઈક ખોવાઈ જાય ત્યારે
| |
| શું ખોવાયું તેનો ખ્યાલ નથી હોતો
| |
| અને કેટલીક વાર જે મળે તેના મૂલ્યની જાણ નથી થતી
| |
| ત્યાં સુધી
| |
| જ્યાં સુધી એ ખોવાય નહીં.
| |
| આ એક એવી રમત છે, જેમાં
| |
| વાસ્તવમાં નથી કંઈ ખોવાતું
| |
| કે નથી કંઈ મળતું
| |
| પણ મને હવે અમરતા જ આદત થઈ ગઈ છે
| |
| કંઈક ખોઈ નાખવાની
| |
| કંઈક શોધવાની
| |
| કે કશુંક છુપાવી દેવાની
| |
| મેં સંતાડી દીધેલી વસ્તુઓ
| |
| આમ તો ઘરના ખૂણે ખૂણે દેખાતી હોય છે
| |
| છતાં હું જાણે અજાણ હોવાનો ઢોંગ કરતી હોઉં છું.
| |
| એ છુપાવેલી વસ્તુઓ શોધવા
| |
| ક્યારેક તો આખું ઘર માથે લઉં છું.
| |
| મને જોઈએ છે
| |
| કંઈક મળી આવ્યાનો આનંદ.
| |
| આજે સવારથી હું શોધી રહી છું
| |
| કાગળની એ ચબરખી
| |
| જેના પર પપ્પાએ લખી આપ્યું હતું -
| |
| માંડવો પાન, શેકેલ સોપારી, તૂફાન તમાકુ.
| |
| નાનપણમાં ગલીના નાકે આવેલી દુકાને
| |
| પપ્પા માટે પાન લેવા જતી વખતે
| |
| હું આખા રસ્તે આ શબ્દો ગોખતી જતી હતી.
| |
| આજકાલ દિવસ ઊગે ને હું શોધવા માંડું છું એ ચબરખી.
| |
| ભીનાં નાગરવેલનાં પાન જેવી મારી આંખો બિડાય છે
| |
| રખે ને ક્યાંક મળી આવે
| |
| એ હસ્તાક્ષર.
| |
| </poem>
| |
