|
|
| Line 105: |
Line 105: |
| }} | | }} |
|
| |
|
|
| |
|
| |
|
| |
| * [[કંસારા બજાર/પ્રારંભિક | પ્રારંભિક]]
| |
|
| |
| ==ન ખૂણો, ન આડશ==
| |
| <poem>
| |
| એક અંધારા ખૂણા માટે
| |
| રાતભર ઝઘડતા રહેલા કૂતરાઓના અવાજ વચ્ચે
| |
| ક્યારે પરોઢ થઈ જાય છે, ખબર નથી પડતી.
| |
| દિશાઓની ઉપરવટ જઈને પ્રસરી ગયું હતું અંધારું.
| |
| અંધારાની આડશે જન્મેલા ખૂણાઓમાં
| |
| લપાઈ ગયા હતા કૂતરાઓ.
| |
| અત્યારે હવે, પરોઢના ફેલાતા જતા અજવાળામાં
| |
| એ ઈશાન, અગ્નિ, નૈઋત્ય, વાયવ્ય ક્યાંય છે જ નહીં,
| |
| જાણે અહીં ક્યારેય હતા જ નહીં ખૂણાઓ.
| |
| ખૂણાઓને ન ભાળીને
| |
| કૂતરાઓ હવે ચૂપચાપ વળી રહ્યા છે, પાછા,
| |
| પોતપોતાની શેરીઓ તરફ.
| |
| શેરીઓ લંબાય છે, લંબાય છે,
| |
| તે છેક એનિમલ પાસ્ટ સુધી.
| |
| નિરાશ કૂતરાઓ પીંખી નાખે છે, એકબીજાનાં શરીરને.
| |
| ખૂલતા પરોઢમાં ખુલ્લું ચોગાન વધારે વિશાળ લાગે છે.
| |
| હેબતાઈ ગયેલા કૂતરાઓ
| |
| હવે માનવા લાગ્યા છે કે
| |
| દિશાઓને કોઈ માર્ગ નથી હોતો,
| |
| ને ખૂણાઓ કંઈ હૂંફાળા નથી હોતા.
| |
| ચોગાન માથે તપતા સૂરજની સામે
| |
| મોં ઊંચું કરીને ભસી રહ્યા છે કૂતરાઓ
| |
| અને ખુલ્લા ચોગાનમાં
| |
| ગલૂડિયાંને જન્મ આપી રહી છે કૂતરીઓ
| |
| ન કોઈ ખૂણો, ન કોઈ આડશ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==હું અને મારાં ક્પડાં==
| |
| <poem>
| |
| ચંદ્ર આખો તારાઓથી ભરેલો
| |
| ગોળ ગોળ ઘૂમી રહ્યો છે
| |
| ખાલીખમ આકાશમાં
| |
| પ્રકાશના શેરડા ફેંકતો.
| |
| સોસાયટીનો ચોકીદાર
| |
| બેટરીનો પ્રકાશ ફેંકી જુએ છે,
| |
| બહાર સૂકાઈ રહેલાં મારાં કપડાંને એ ઓળખે છે.
| |
| આજે સાંજથી લાઇટ નથી,
| |
| અંધારા ઘરમાં ફરી રહેલા વંદાની
| |
| બે ચળકતી આંખોની વચ્ચેથી
| |
| હું એ આંખો જેવા જ નગ્ન શરીરે
| |
| બહુ સિફતથી પસાર થઈ જઉં છું.
| |
| મળી જાય છે, મીણબત્તી
| |
| મેં જ્યાં હાથવગી રાખી હતી
| |
| એનાં કરતાં કોઈક જુદી જ જગ્યાએથી.
| |
| મીણબત્તીના પ્રકાશમાં
| |
| મારાં કપડાંની ડિઝાઇન નિર્દોષ લાગે છે.
| |
| રાત આખી મીણબત્તી સળગતી રહી.
| |
| સવારે ઊઠી, ત્યારે ઘરમાં
| |
| મીણનાં પૂતળાંઓ
| |
| મારા કપડાં પહેરીને ફરી રહ્યાં હતાં.
| |
| ડોરબેલ વાગી
| |
| ધોબી કપડાં ઈસ્ત્રી કરીને લાવ્યો હતો.
| |
| મીણનાં પૂતળાંઓ સામે
| |
| રહસ્યમય સ્મિત ફરકાવીને એ ચાલ્યો ગયો.
| |
| ચા બનાવતી વખતે
| |
| પ્રાયમસની સરસ વળ ચડાવેલી
| |
| કેરોસીનથી તરબોળ વાટની
| |
|
| |
| બ્લુ ફ્લેમ મને પ્રસન્ન કરી ગઈ.
| |
| પ્રાયમસની કળ મારા હાથમાં છે
| |
| અને આ બ્લુ હેવન પણ.
| |
| પ્રાયમસની ઝાળ, આખા ઘરમાં પ્રસરે,
| |
| મારાં બધાં જ કપડાં
| |
| અને એ કપડાંની આદતો ધરાવતાં
| |
| પેલાં મીણનાં પૂતળાં
| |
| બળીને રાખ થઈ જાય તો કેવું સારું?
| |
| આ ચિરંજીવ કપડાં કંઈ સળગે એવાં નથી.
| |
| છેવટે, એક વાસણવાળીને બોલાવી
| |
| મારાં કપડાં એને આપી દઈ,
| |
| હું બદલામાં વાસણો ખરીદું છું.
| |
| હવે એવું લાગે છે કે કપડાંનો આત્મા
| |
| આ વાસણોમાં પ્રવેશી ગયો છે.
| |
| ચાની તપેલીના તળિયે જામેલી
| |
| કાળી મેશને
| |
| હું ઘસ્યે જઉં છું, ઘસ્યે જઉં છું.
| |
| માંજતાં માંજતાં તપેલીનું તળિયું
| |
| અરીસાની જેમ ચમકી ઊઠે છે
| |
| અને મને દેખાય છે
| |
| મારાં કપડાંની એ જ અતિપરિચિત ભાત.
| |
| હું જોઈ શકું છું, ઊંચે આકાશમાં,
| |
| પવનમાં ખીલીઓ ઠોકીને બાંધેલી
| |
| એક વળગણી પર
| |
| મારાં એ જ, રોજ પહેરવાનાં કપડાં સૂકાઈ રહ્યાં છે
| |
| સૂરજના સોનેરી પ્રકાશમાં
| |
| દેદીપ્યમાન દીસતાં
| |
| દૈવી છે મારાં કપડાં
| |
| અને એથી પણ દિવ્ય છે,
| |
| એનો કંટાળો.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==તરસ==
| |
| <poem>
| |
| ઉનાળાની બપોરની તરસ
| |
| ચબૂતરા પર મૂકેલી
| |
| માટીની ઠીબમાંથી પાણી પીતા
| |
| નાનકડા પંખીના શરીરમાં સમાઈ શકે
| |
| તેનાથી ઘણી વધારે હોય છે.
| |
| “ઠંડી, ચાંદની રાતોમાં
| |
| ટાઢી થયેલી માટીમાંથી
| |
| બનાવેલું માટલું છે આ.”
| |
| કુંભાર કહી રહ્યો છે,
| |
| “કોઠે ટાઢક ન વળે તો કહેજો.”
| |
| હું વિચારું છું,
| |
| ઠંડી, લાંબી રાતોમાં બહાર પડી રહેલી
| |
| એ એકલવાયી ઉદાસ માટીનું પાણી
| |
| મને શું શાતા આપી શકશે?
| |
| આ બપોર આવી તે કેવી
| |
| કે હું આમ બેસી રહું છું
| |
| પવનની એક લહેરખી માટે?
| |
| થાય છે કે ઊતરી જઉં જમીનમાં ઊંડેઊંડે
| |
| અળશિયાની માફક,
| |
| ને શોષી લઉં માટીની બધી જ ભીનાશ.
| |
| આ તરસ કંઈ નવી નથી.
| |
| આખરે તો શરીરને જરૂર પડે છે પાણીની
| |
| અને માટીને પણ જરૂર હોય છે, શરીરની.
| |
| દર ઉનાળે,
| |
| હું આમ જ દેહત્યાગ કરું છું અળશિયા રૂપે
| |
| અને ઊગી નીકળું છું ફરી,
| |
| તરસ્યા છોડવા રૂપે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==છળી મરે છે તરસ==
| |
| <poem>
| |
| તળાવ પુરાઈ જાય
| |
| એટલે શું પુરાઈ જાય?
| |
| તરસ?
| |
| ગામને પાદરે આવેલો એક વિસ્તાર
| |
| તેની ઓળખ ગુમાવી દે તેથી,
| |
| વહેલી સવારે હળવેથી
| |
| તળાવનાં પગથિયાં ઊતરીને
| |
| આત્મહત્યા કરવા જઈ રહેલું કોઈ
| |
| શું જીવી જાય છે?
| |
| તળાવ આજે હોય,
| |
| ને કાલે ન હોય.
| |
| પણ અહીં ડૂબી ગયેલી એક લાશ
| |
| નીતરતી રહે છે,
| |
| તેનું પેટ દબાવો ને પાણી વછૂટે છે,
| |
| ઘોડાપૂર જેવા.
| |
| ડૂબી જાય છે કંઈ કેટલા
| |
| ને છળી મરે છે તરસ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વૃક્ષાર્પણ==
| |
| <poem>
| |
| પૂરમાં તણાઈ આવેલું એક વૃક્ષ છે તું.
| |
| આટલાં વર્ષો થયાં
| |
| હજી તારા ફળોમાંથી
| |
| પાણી ટપકે છે.
| |
| મારી તરસ ન ભાંગે એવું
| |
| ડહોળાયેલું, મેટું, ક્ષારવાળું
| |
| બેસ્વાદ પાણી.
| |
| દાવાનળમાં સળગી ગયેલું એક વૃક્ષ છે તું.
| |
| તારી રાખના ઢગલામાંથી
| |
| ક્યારેક કોઈ ફળ મળી આવે છે.
| |
| ગર્ભિત સીતાફળ કે રાતું સફરજન
| |
| કે ખાટાં બોર.
| |
| એ ફળ શોધવા જતાં
| |
| તારી રાખના ઢગલામાં
| |
| સળગતા રહી ગયેલા કોલસાથી
| |
| મારા હાથમાં ચાઠાં પડી જાય છે.
| |
| વંટોળમાં સાવ મૂળસોતું ઊખડી ગયેલું વૃક્ષ છે તું.
| |
| તારાં કાચાં ખરી પડેલાં ફળોને
| |
| હું ઘઉં ભરેલી કોઠીઓમાં રાખીને પકવું છું,
| |
| તારી મીઠાશથી
| |
| મારો કોઠાર મઘમઘી ઊઠે છે.
| |
| જમીનમાં ઊંડો ખાડો ખોદી
| |
| તારાં મૂળિયાં રોપી, માટી ભરાવીને
| |
| હું તને સ્થિર કરું છું.
| |
| તું ખીલી ઊઠે છે, કામણગારી નારિયેળી જેમ.
| |
| તારું કોપરું, મલાઈ, કાથી, તેલ, રેસા
| |
| બધું જ મારા માટે છે,
| |
|
| |
|
| |
| હું તને અઢેલીને બેસું?
| |
| મારી આંખો હજી તો માંડ બિડાય છે
| |
| ને તું એક અડાબીડ અરણ્ય બની જાય છે.
| |
| સાવ પાસે પાસે ઊગી નીકળેલા
| |
| તારા ખરબચડા, રૂક્ષ થડમાં
| |
| બિચારાં ઘેટાંનાં માથાં અથડાય છે.
| |
| તારી ઊંચી શાખાઓ ચોગમ ફેલાઈ ગઈ છે.
| |
| તારાં પાંદડાંઓ વચ્ચેથી તો હવે
| |
| સૂર્યનાં કિરણો પણ જોઈ નથી શકાતાં.
| |
| મને મારગ આપ, વૃક્ષ,
| |
| હું તને ક્યાં શોધું?
| |
| થડમાં, ડાળમાં, પાંદડાઓમાં?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વૃક્ષ, નિરાધાર==
| |
| <poem>
| |
| મૂળ ખુલ્લાં દેખાય તેવું વૃક્ષ
| |
| મને હંમેશ ડરામણું લાગે છે.
| |
| પર્વતની ધાર પર ઊભેલાં
| |
| એ વૃક્ષનાં મૂળિયાંને કોઈ આધાર નથી.
| |
| ભેખડ તો ગમે ત્યારે તૂટી પડે.
| |
| નીચેની ઊંડી ખાઈમાં ફંગોળાઈ રહેલા
| |
| એ વૃક્ષને જોઈને લાગે છે,
| |
| ધરતી જ છે સાવ છેતરામણી,
| |
| ગમે ત્યારે છેહ દઈ દે.
| |
| વૃક્ષમાં બાંધેલા માળામાં સૂતેલાં
| |
| સેવાયા વગરનાં ઈંડાં
| |
| ક્યાં પડ્યાં?
| |
| ન વૃક્ષ, ન ઈંડાં.
| |
| કાંઈ અવાજ નહીં, કાંઈ નહીં,
| |
| હમણાં અહીં હતાં, હવે નથી.
| |
| ભરી ભરી સૃષ્ટિમાંથી કંઈ આમ ઓછું થઈ જાય
| |
| અને આસપાસ કોઈ ફરક સુધ્ધાં નહીં?
| |
| નીચે ખાઈમાં કંઈ દેખાતું નથી, છતાં લાગે છે કે
| |
| ઈંડાં હજી શોધી રહ્યાં છે, ગરમી
| |
| ખાઈમાં પડેલી બંધિયાર હવામાંથી.
| |
| વૃક્ષ હજી ઝાવાં નાખી રહ્યું છે.
| |
| પર્વતની અવાસ્તવિક માટી પકડી લેવા માટે.
| |
| નિરાધાર વૃક્ષ,
| |
| નોંધારાં ઈંડાં,
| |
| ખાઈમાં ઘૂમરાતા પવનમાં
| |
| નિઃશબ્દ વલોપાત છે.
| |
| પર્વતો સ્થિર, મૂંગામંતર
| |
|
| |
|
| |
| સાંભળી રહ્યા છે.
| |
| અકળાવી નાખે તેવી હોય છે,
| |
| આ પર્વતોની શાંતિ.
| |
| મારે હવે જોવા છે,
| |
| આખા ને આખા પર્વતોને તૂટી પડતા.
| |
| ખાઈનું રુદન
| |
| મોં ફાટ બહાર આવે તે માટે સાંભળવું છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વૃક્ષ, અવાસ્તવિક==
| |
| <poem>
| |
| હું કહું છું, આ વૃક્ષ તે જ બોધિવૃક્ષ,
| |
| તે જ કદંબ, ને તે જ અશોક.
| |
| આ જો તમે ન માનો તો પછી
| |
| બુદ્ધ, કૃષ્ણ અને સીતાને શોધશો ક્યાં?
| |
| વાસ્તવિકતા વિનાના એક વૃક્ષની
| |
| આપણને સહુને જરૂર છે.
| |
| મૂળિયાં વિનાના વૃક્ષના અર્કથી
| |
| જીવતા રહેવાય તેટલું જ જીવન.
| |
| એ વૃક્ષનું વર્ણન લખવાની હું શરૂઆત કરું છું
| |
| ત્યાં જ,
| |
| તેની શાખા-પ્રશાખા વીંટળાઈ વળે છે મારા હાથે.
| |
| શબ્દ અને શબ્દ, અને શબ્દ વચ્ચે રહેલું અંતર
| |
| હું પૂરી નથી શકતી
| |
| હું હવે રઘવાઈ થઈ છું,
| |
| આંખોની સામે જે કંઈ દેખાય
| |
| એ બધું જ લખવા માટે.
| |
| એક પુરાકલ્પિત વૃક્ષ વિસ્તરી રહ્યું છે.
| |
| મારી બારીમાંથી ઘરની અંદર આવી રહ્યું છે.
| |
| એ વૃક્ષમાં મારો નિવાસ છે
| |
| અને એ વૃક્ષ જીવે છે
| |
| શબ્દો વચ્ચેના અવકાશમાં.
| |
| એ વૃક્ષનાં મૂળ શોધવા,
| |
| એક રાજકુમાર વૃક્ષ પર ચડતો રહે છે,
| |
| ચડતો રહે છે,
| |
| નીચે એક રાક્ષસ
| |
| કુહાડીનો ઘા કરે છે, એ વૃક્ષ પર.
| |
| મૃત રાજકુમારોના દેહ, હું ગણું છું.
| |
| આકાશને આંબતા એ વૃક્ષ પર હું વસું છું
| |
|
| |
| ને એ વૃક્ષ જીવે છે,
| |
| મારી જિજીવિષામાં.
| |
| એ વૃક્ષનાં લાકડાં ક્યારેય સળગતાં નથી
| |
| ને તેના પર કાંઈ ફળ-ફૂલ ઊગતાં નથી,
| |
| છતાં મને પોષે છે એ વૃક્ષ.
| |
| કલ્પનોની છાંયમાં એ મને સૂવડાવે છે
| |
| ને શાખા-પ્રશાખાની સીમામાં
| |
| એ મને જીવાડે છે.
| |
| હું હવે મુક્ત છું
| |
| કંઈ જ ન લખવા માટે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==શોધ==
| |
| <poem>
| |
| સાવ ખુલ્લા પડી ગયા છીએ આપણે.
| |
| ત્વચાની આરપાર રુધિરતંત્રની અંદર,
| |
| આંટી વળી ગયેલી શિરાઓમાં,
| |
| ગઠ્ઠા બાઝી ગયેલી લાગણીઓ વચ્ચે,
| |
| જીવલેણ વાયરસની જેમ ફરી વળતા વિચારો,
| |
| બધું જ જોઈ શકીએ છીએ.
| |
| જ્યારે અંદર કંઈ જ છુપાવવાનું ન હોય ત્યારે શું થાય?
| |
|
| |
| આપણે નીકળી પડીએ, બહાર
| |
| જંગલ, મહેલ, ખંડેરના ભોંયરાના રસ્તે
| |
| કોઈ અજ્ઞાત ખજાનાની શોધમાં
| |
| ખજાનો મળી જતો લાગે ત્યારે આપણે
| |
| નિરાશ થયાનો ડોળ કરી, પાછા વળી જઈએ.
| |
| ફરી નવો રસ્તો પકડી,
| |
| આવીએ એ જ ખજાના તરફ
| |
| અને ફરી પાછા વળી જઈએ.
| |
| ઉંદર-બિલાડીની ભુલભુલામણી જેવા
| |
| સહેલા રસ્તા છતાં આપણે અટવાઈએ
| |
| ખજાનો ન મળે તે આપણા સૌના હિતમાં છે
| |
| ખુલ્લાં શરીર અને ખુલ્લા ખજાના,
| |
| જીવવા નહીં દે, પછી કોઈ કારણ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==ખીણ અને ખાલીપો==
| |
| <poem>
| |
| ખીણો સરકી રહી છે, ખાલીપામાં
| |
| પહાડો તાકી રહ્યા છે, આકાશ તરફ,
| |
| સ્વચ્છ અરીસા જેવા આકાશમાં
| |
| દેખાય છે, પ્રતિબિંબ
| |
| ખીણોનાં, પહાડોનાં અને આપણાં પણ.
| |
|
| |
| બાલભવનમાં મૂકેલા પેલા અરીસાઓની જેમ
| |
| આકાશ આપણાં લાંબાં, ઠીંગણાં, જાડાં, પાતળાં,
| |
| પ્રતિબિંબ બતાવે છે.
| |
|
| |
| આપણે થોડું હસીને ચૂપ થઈ જઈએ છીએ,
| |
| અને એ ચિત્ર-વિચિત્ર પ્રતિબિંબોને
| |
| પોતાનાં માનવાનો ઈન્કાર કરી દઈએ છીએ,
| |
| તો એ પ્રતિબિંબ કોનાં?
| |
| ખીણો અને આકાશની વચ્ચે પથરાયેલી હવામાં
| |
| ગમગીની છવાઈ જાય છે.
| |
| હવે આપણે મીટ માંડીએ છીએ દરિયા તરફ
| |
| દરિયાની ભીની રેતીમાં અંદર સરકી જતાં
| |
| જીવડાંઓને જોવામાં તલ્લીન થઈ જઈએ છીએ.
| |
| અરીસાઓમાં વ્યાપી જાય છે, શૂન્યાવકાશ,
| |
| ઉપેક્ષિત સમુદ્રનો.
| |
| સમુદ્ર અને આકાશ વચ્ચે પથરાયેલી
| |
| ભારે હવામાં જામેલાં વરાળના થર
| |
| વરસી પડે છે, બસ, અમસ્તાં જ.
| |
| અરીસાઓ પર ધુમ્મસ છવાઈ જાય છે.
| |
| આપણે સુરક્ષિત છીએ,
| |
| આ ધુમ્મસ અને આપણા ખાલીપા વચ્ચે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==મૃત્યેચ્છા==
| |
| <poem>
| |
| પાણીમાં શું કે પાણીની બહાર શું
| |
| આ દેડકાને ચેન નથી
| |
| કેવો ઉભડક બેસીને કંઈક ગાઈ રહ્યો છે.
| |
| જોકે, એનું ગીત બધાને સાંભળવું છે.
| |
| આ સાપ, ગઈ કાલે વૃક્ષની વાંકીચૂકી ડાળીઓમાં
| |
| એવો સરકવા ગયો કે એનું આખું શરીર જ
| |
| ખૂલે નહીં એવું ગૂંચળું વળી ગયું છે,
| |
| તોયે નાનકડી ડોકીથી જોર લગાવીને
| |
| ખસવા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે,
| |
| ગીતની દિશામાં.
| |
| આ મગરનાં જડબાં કોઈએ સીવી દીધાં છે કે શું?
| |
| કેટલાય દિવસોથી કંઈ શિકાર કર્યા વગરનો
| |
| દૂબળો થઈ ગયેલો મગર
| |
| ધીમે ધીમે પાણીમાં ગરક થઈ રહ્યો છે.
| |
|
| |
| એના ડૂબતા કાન
| |
| દેડકાનું આછું પાતળું ગીત સાંભળી રહ્યા છે.
| |
|
| |
| આ કાચબો
| |
| કંઈ અચાનક જ ઊંધો પડી ગયો છે
| |
| ઢાલ નીચે અને એનું સુંવાળું શરીર
| |
| ખુલ્લું થઈ ગયું છે.
| |
| પોતાના નાનકડા હાથપગથી સીધો થઈને
| |
| ચાલવા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે,
| |
| ગીતની દિશામાં.
| |
|
| |
| આ સસલું,
| |
| અજાણતાં કોઈ ઝેરી વનસ્પતિ ખાઈ ગયું લાગે છે.
| |
| એનું હંમેશ ગરમ રહેતું ઉષ્માભર્યું શરીર
| |
| હવે ઠંડું, શાંત
| |
| સાંભળી રહ્યું છે, દેડકાના ગીતને
| |
| ત્રૂટક, ત્રૂટક.
| |
|
| |
| ઓહ, આ પંખીયે
| |
| વરસાદનો ભાર સહન ન થતાં
| |
| અહીં જ આવીને પડયું
| |
| દેડકાનું ગીત સાંભળવા?
| |
| નથી લાગતું કે આ ગીત મૃત્યુનું છે?
| |
| નહીં તો શા માટે આમ,
| |
| વરસાદી ઠંડકમાં મહાલતો કાચબો ઊંધો પડી જાય?
| |
| કૂમળા ઘાસને બદલે સસલું ઝેરી ઘાસ ખાઈ જાય?
| |
| શા માટે આમ, વરસાદમાં જ્યારે
| |
| નદી બેઉ કાંઠે છલકાતી હોય ત્યારે જ
| |
| ક્રીડા કરતો મગર ડૂબી જાય?
| |
| ક્યારેક લાગે છે કે આ દેડકો નિર્દોષ છે.
| |
| વર્ષાઋતુમાં ઉત્તેજિત થઈને
| |
| આમ જ કંઈક ગાઈ રહ્યો છે.
| |
| પણ નહીં, એ જેને બોલાવી રહ્યો છે,
| |
| એ દેડકી તો નથી જ.
| |
|
| |
| હું જાણું છું એની ડેથ-વિશને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==ઓસીકાની ખોળ==
| |
| <poem>
| |
| ઓસીકાની ખોળ પર ચીતરેલી
| |
| રંગબેરંગી ભાતમાં છપાયેલાં
| |
| હાથી, ઘોડા, ઊંટ અને જાસૂદ પર
| |
| માથું ટેકવીને સૂઈ જઉં છું,
| |
| ને અડધી રાત્રે
| |
| હણહણતા અશ્વો
| |
| ખરીઓ પછાડતા દોડે છે, મારી છાતી પર.
| |
| ક્યાં જઈ રહ્યું છે આ અશ્વસૈન્ય?
| |
| કોને જીતવા?
| |
| કહે છે કે, હાથીઓને
| |
| જીવવા માટે આખું જંગલ હોય છે,
| |
| પણ મરવાનાં સ્થળ નિશ્ચિત હોય છે,
| |
| ક્યાં જઈ રહ્યા છે આ હાથીઓનાં ઝૂંડ,
| |
| મરવા માટે?
| |
| બળબળતા રણમાં ડગલાં ભરતાં આ ઊંટ
| |
| કઈ હિજરત માટે નીકળ્યાં છે?
| |
| ઉગ, જાસૂદ,
| |
| હાથી, ઘોડા ને ઊંટના રસ્તામાં ઉગ.
| |
| વાળ, એમને પાછાં વાળ.
| |
| સવાર થવામાં જ છે.
| |
|
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==અંધારું==
| |
| <poem>
| |
| અંધારાના ઓળા ઊતરી આવ્યા છે, શહેર પર
| |
| સાવ પાસે સૂતેલા પ્રિયજન
| |
| નથી દેખાતાં હવે નરી આંખે.
| |
| હાથ, આ બે હાથ,
| |
| ફંફોસી રહ્યા છે,
| |
| અજાણ્યા શરીરોને.
| |
| ફર્નિચરની ધાર હાથને વાગે છે
| |
| અને હાથ શરમાઈ જાય છે,
| |
| અંધારું નહોતું ત્યારે ડર લાગતો હતો
| |
| ખુરશી, ટેબલ અને ગ્લાસના સુરેખ આકારોથી.
| |
|
| |
| અત્યારે હવે અંધકારનું
| |
| એક આકારહીન આવરણ મને
| |
| આહ્વાન આપી રહ્યું છે,
| |
| અંધારું હવે ઘટ્ટ બન્યું છે,
| |
| બરાબર મચ્યું છે, બરણીમાં ભરેલા અથાણાની જેમ
| |
| સહેજ ખાટું પણ થયું છે.
| |
| મને ગમે છે, જાતજાતનાં અંધકાર
| |
| કૂવાનું અંધારું રાખોડી,
| |
| થડનું અંધારું તપખીરિયું, તો,
| |
| કોઠારનું અંધારું ઘઉંવર્ણું.
| |
| અને આપણા શયનખંડનું અંધારું?
| |
| ૮૪ લાખ યોનિઓના અંધકાર અહીં છે,
| |
| તેની વચ્ચે,
| |
| તારી ત્વચાના રંગને યાદ કરવા હું મથી રહી છું.
| |
| ઘરનાં નળિયાં ઠેકીને ભાગી રહેલા અંધારાને
| |
| તું રોકી રાખજે સવાર સુધી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==સહશયન==
| |
| <poem>
| |
| કોઈ જાદુઈ જનાવર જેવું શરીર છે તારું
| |
| એક અંગ તૂટે અને સો નવાં અંગ જન્મે.
| |
| શયનખંડની છતમાં દેખાતી
| |
| તારાં નિતનવાં અંગોની સહસ્ત્ર રાશિઓ વચ્ચેથી
| |
| હું શોધું છું પ્રેમની રાશિને.
| |
| શયનખંડની દીવાલો પર શરીર ઘસતો હોય છે ત્યારે
| |
| તું અદ્દલ લુચ્ચા શિયાળ જેવો લાગે છે.
| |
| ભૂખ્યું રીંછ જેમ, સમુદ્રના મોજાંઓ સાથે ઊછળતી
| |
| માછલીને પાણી વચ્ચેથી અધ્ધર ઝીલીને ખાઈ જાય
| |
| એમ તું મને ચૂમે છે.
| |
| ક્યારેક તારા શરીર પર શાહુડી જેવાં કાંટા ઊગે છે
| |
| તો ક્યારેક તું સૂર્ય થઈને ઊગે છે મારા સ્તનો વચ્ચે
| |
| અને સોનેરી બનાવી દે છે મારી ત્વચાને.
| |
| શયનખંડમાં પથરાયેલી આપણા ભીના અવાજોની
| |
| આર્દ્રતા પર તું રાત બનીને છવાઈ જાય છે
| |
| અને શયનખંડ પર એક બાજ પક્ષી
| |
| પાંખો ફફડાવતું બેસી રહે છે.
| |
| પણ આજે બ્રહ્માંડનું અંધારું ચોમેર ફરી વળ્યું છે.
| |
| તું અને રાત હવે ઓળખાતાં નથી,
| |
| બાજ પણ અટવાઈ ગયો છે ક્યાંક,
| |
| નથી આવી શકતો પોતાના માળા તરફ.
| |
| એ વફાદાર પક્ષી જો નહિ આવે તો
| |
| કોણ કરશે રખેવાળી
| |
| આપણા શયનખંડની?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પડછાવું==
| |
| <poem>
| |
| આ પ્રકાશ
| |
| રોજ આવી જાય છે ઘરમાં.
| |
| સૂરજનો હોય કે પછી
| |
| આખી રાત બહાર ચાલુ રહેતી સ્ટ્રીટ લાઈટનો –
| |
| પથરાઈ જાય છે, ભીંતો પર.
| |
| બદલાય છે રૂમ પ્રમાણે,
| |
| વહેંચાય છે બારીના સળિયા પ્રમાણે,
| |
| તૂટે છે દરવાજા પ્રમાણે. એને આવડે માત્ર પડછાવું.
| |
| બારી સામેની ભીંત પર
| |
| એ પડછાય છે, અદલ બારી બનીને.
| |
| રૂમની વચ્ચોવચ, હું ઊભી રહું છું મૂંઝાયેલી.
| |
| આખરે નક્કી કરું છું કે,
| |
| આ જ બારી સાચ્ચી,
| |
| અને કૂદી પડું છું એ બારીમાંથી બહાર.
| |
| પડછાયાની બારી,
| |
| રોજ મને આપે છે,
| |
| એક નવું જીવતદાન.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પ્રવેશદ્વાર==
| |
| <poem>
| |
| કોઈ બારસાખ પર સૂઈ ગયેલા
| |
| કબૂતરના શરીરમાંથી
| |
| અનાયાસ ખરી પડેલાં
| |
| સાદાં પીંછાં જેવા દિવસો પસાર થઈ રહ્યા છે.
| |
| બહાર ભવ્ય તડકો પથરાયેલો રહે છે,
| |
| છતાં આ નિસ્તેજતા?
| |
| મન થાય છે કે
| |
| કોઈ આદિવાસીની નજરે ન ચડી હોય
| |
| એવી ગુફામાં ચાલી જઉં
| |
| અને પ્રવેશદ્વાર પર
| |
| પહાડ જેવો મોટો પથરો મૂકી દઉં.
| |
| ગુફાની ઉપર વરસાદનાં ફોરાં ટપકે તે અવાજને
| |
| ગુફાના હવડ અંધકારમાં હું સાંભળું.
| |
| વરસાદના મારાથી પોચી થઈ ગયેલી
| |
| ગુફાની દીવાલોને
| |
| હું મારી રિક્તતાથી ફરી મજબૂત બનાવું.
| |
| એ ગુફાની અંદર
| |
| કલાત્મક પ્રવેશદ્વારો બનાવું
| |
| અને પછી
| |
| કોઈના જ આવવાની
| |
| રાહ ન જોઉં.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==સંધ્યાટાણે==
| |
| <poem>
| |
| મારી આંખો પાછળ મેં કંઈક છુપાવી લીધું છે.
| |
| ડૉક્ટર બિચારો ઓપરેશન પર ઓપરેશન કર્યે જાય છે.
| |
| આંખો પરથી સફેદ પટ્ટી હળવેકથી ઉતારીને
| |
| સામે ઊભો રહે છે.
| |
| આશાસ્પદ ચહેરે પૂછે છે,
| |
| હવે દેખાય છે? હવે દેખાય છે?
| |
| હું કહું છું, ના.
| |
| એને ક્યાં ખબર છે, કે સંધ્યાટાણે
| |
| સાવરણીથી ઘરમાં ઝાડુ વાળવાનો
| |
| અપરાધ કરતી વખતે, મને સ્પષ્ટ દેખાય છે,
| |
| કોપાયમાન થયેલા ત્રિદેવ સુધ્ધાં.
| |
| અરે, અંધ નાગણો આવે છે મારી પાસે
| |
| અને માથું નમાવીને પૂછે છે,
| |
| એમના નાગના હત્યારાઓ વિષે.
| |
| જન્મજન્માંતરોની આરપાર જુએ છે મારી દૃષ્ટિ.
| |
| પણ નથી ઓળખી શકતી
| |
| એક ધૂંધળા ચહેરાને.
| |
| બકરીના તાજા, હૂંફાળા દૂધની સેડ
| |
| કોઈ મારી આંખોમાં નાંખે છે.
| |
| આંખોમાં એવી ગલીપચી થાય છે કે ન પૂછો વાત.
| |
| નહીં, આનાથી વધુ
| |
| હવે કંઈ જ નથી યાદ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==સંવાદ==
| |
| <poem>
| |
| તૂટી ગયેલી,
| |
| કાચની એક શીશીના રંગીન ટુકડા ભેગા કરતાં
| |
| આંખો લોહીલુહાણ થઈ હતી.
| |
| ફાટેલાં કપડાં સાંધતાં
| |
| આંખો જીર્ણ થઈ હતી.
| |
| ધુમ્મસમાં નજર લંબાવતાં
| |
| આંખોમાં પાણી નીકળ્યાં હતાં
| |
| એક સાંજે, તને ન જોઈને
| |
| તારા ઘરનાં પગથિયાં પરથી
| |
| આંખો ઘસાઈને નીચે પડી ગઈ હતી.
| |
| ક્યારેક તારી રાહમાં
| |
| ઊંઘમાં પણ ખુલ્લી રહી જતી હતી આંખો.
| |
| આપણે ફરતાં રહેતાં અજાણ્યા પ્રદેશોમાં,
| |
| આંખોને શી ખબર, શું સાચું ને શું સપનું?
| |
| એવું લાગે છે,
| |
| આંખોની કીકીઓ ખૂબ લાંબે સુધી ફરીને
| |
| હવે પાછી ઠરીઠામ થઈ છે,
| |
| આંખોમાં હવે શાંતિ પથરાઈ છે.
| |
| દૂરનું અને નજીકનું બધું બરાબર દેખાય છે.
| |
| બોલ, તૂટી ગયેલો એ સંવાદ
| |
| હવે ફરી ક્યાંથી શરૂ કરું?
| |
| બર્ફીલા પહાડો સાથે અથડાઈને આવેલી આ આંખો
| |
| હવે તારા ઘરની દીવાલોના
| |
| સ્નો-વ્હાઇટ રંગ વચ્ચે રહી શકશે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પૂનમના પ્રકાશમાં==
| |
| <poem>
| |
| પૂનમના ચંદ્ર અને
| |
| એની આગલી રાતના ચંદ્ર વચ્ચે
| |
| ખાસ ફરક નથી હોતો,
| |
| સિવાય કે એક દિવસ જેટલો.
| |
| એક દિવસ –
| |
| આંગળીના વેઢે ગણી શકાય એટલો
| |
| અને છતાં વિસ્મૃતિના પટ જેવડો લાંબો.
| |
| વારાણસી ઘાટ જેવો છે એ દિવસ,
| |
| ક્યાં ક્યાંથી લોકો આવી ચડે
| |
| મોક્ષ માટે
| |
| અને પડી જાય ઉકળતા તેલની કડાઈઓમાં,
| |
| ચૌદશના ચંદ્ર અને પૂનમના ચંદ્ર વચ્ચે
| |
| ફરક હોય છે, એક રાતનો પણ,
| |
| બે માથા, છ હાથ અને ચાર પગ.
| |
| આવા ખોડખાંપણવાળા બાળક જેવી
| |
| એક રાત જન્મે છે,
| |
| કોઈ સુશીલ સગર્ભાના પેટથી
| |
| અને મરી જાય છે તરત.
| |
| ચૌદશના ચંદ્રને હું જોઈ રહી છું.
| |
| પૂનમનો ચંદ્ર, હજી કેટલો પ્રકાશમાન હશે?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==રાત સાથે રતિ==
| |
| <poem>
| |
| હવે તો કરવી જ પડશે રતિ,
| |
| આ રાત સાથે.
| |
| હંમેશાં મારી ઉપર પથરાયેલી રહેતી આ રાતને
| |
| એક વાર મારી નીચે સૂવડાવીને જોવી છે.
| |
| આખરે ક્યાં સુધી માન્યા કરવાના
| |
| પવિત્ર, આ અંધારાને?
| |
| હવે એક વાર આંખો ખુલ્લી રાખીને
| |
| કરી મૂકવી છે, હતપ્રભ, આ રાતને.
| |
| રાતનો વિનયભંગ કરવાની રીત તો જોકે ઘણી છે.
| |
| એક વાર બસ,
| |
| રાતરાણીની સુગંધથી મોહિત થયા વગર
| |
| મારે જોવું છે,
| |
| રાતરાણીના લીલા બીજમાંથી
| |
| કેવી રીતે ખીલે છે આ સફેદ ફૂલ.
| |
| નહીં, નથી ખુલી રાખી શકાતી આંખો
| |
| આ કાળી, અંધારી રાતમાં.
| |
| આંખો આંજી દેતા સૂરજ સામે હું જોઈ શકું
| |
| પણ આ રાત સામે નહીં.
| |
| મારો કોઈ કાબૂ જ ન હોય તેમ
| |
| દષ્ટિ સરી જાય છે
| |
| કોઈ સાવ જ અગોચર પ્રદેશમાં.
| |
| જઈને સૂઈ જાય છે.
| |
| ખૂબ બધાં ચામાચીડિયાં લટકતાં હોય
| |
| તેવી કોઈ સીમમાં.
| |
| ચામાચીડિયાના લીસા શરીર પરથી
| |
| રાત સરી જાય છે
| |
| અને હું સવારે શોધતી રહી જઉં છું
| |
| સગડ વિનાની સીમને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વ્હેલનું શરીર==
| |
| <poem>
| |
| સિનેમાના પડદા પર
| |
| સમુદ્રમાં આવેલા તોફાનનું દૃશ્ય હતું.
| |
| હું એકીશ્વાસે જોઈ રહી હતી,
| |
| ત્યાં અચાનક, મોટી વ્હેલ માછલીએ
| |
| મોઢું ખોલ્યું અને મને ખેંચી લીધી.
| |
| હું મારા રૂમમાં હોત તેના કરતાં
| |
| વધુ સુરક્ષિત છું, એના શરીરમાં.
| |
| એના શરીરમાં મારા શરીરની કોઈ વૃદ્ધિ નથી,
| |
| એ મને સૌથી વિશેષ ગમે છે.
| |
| જોકે, આ વ્હેલ હવે વૃદ્ધ થવા આવી છે.
| |
| સમુદ્ર તટે આવતાં સહેલાણીઓને રીઝવવા
| |
| અગાઉની જેમ એ પાણીમાંથી બહાર આવી
| |
| ઊંચે ઊંચે ઉછાળા નથી મારતી.
| |
| વ્હેલ મરી જશે ત્યારે મારે
| |
| ફરીથી મારા રૂમમાં આવી જવું પડશે.
| |
|
| |
| મને ખરેખર ડર લાગે છે,
| |
| હવા-ઉજાસનો.
| |
| મારા રૂમમાં મને નથી જોઈતો સૂર્યપ્રકાશ.
| |
| જીવનથી ભાગીને
| |
| હું ક્યાં જઈને રહું?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વ્હેલનું હાડપિંજર==
| |
| <poem>
| |
| મ્યુઝિયમમાં એક મહાકાય વ્હેલનું હાડપિંજર જોયું.
| |
| વ્હેલના હાડકાં પર બાઝેલી ધૂળ જોઈને થયું
| |
| કે આ આખું મ્યુઝિયમ
| |
| એક અફાટ, ઘૂઘવતો સમુદ્ર બની જાય.
| |
| વ્હેલના હાડપિંજરના પોલાણોમાં પાણી ભરાય
| |
| અને તેની ખાલી પાંસળીઓમાંથી વહેતા
| |
| પાણીના નાદથી સંગીત ઉત્પન્ન થાય.
| |
| દરિયામાં આખે આખા વ્હાણને ગળી જનારી આ વ્હેલ
| |
| અત્યારે આવી સાવ નિર્જીવ?
| |
| શક્ય છે ક્યારેક
| |
| દરિયો ફરી વળે આ મ્યુઝિયમ પર
| |
| અને ફરી જીવતી થાય વ્હેલ.
| |
| એના રાક્ષસી દાંત ભૂક્કો બોલાવી દેશે
| |
| આ કાચના શો કેસનો.
| |
| નિષ્પ્રાણ નથી આ વ્હેલ.
| |
| જુઓ, હજી પણ સમુદ્રનાં મોજાં
| |
| અફળાય છે ખડકો સાથે
| |
| ભાન ભૂલે છે દિશાઓ
| |
| ને અદશ્ય થાય છે વ્હાણો
| |
| ક્ષિતિજ પરથી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વ્હાણના સઢ==
| |
| <poem>
| |
| વ્હાણોનો કાફલો ડૂબી ગયો છે દરિયામાં
| |
| પણ બચી ગયા છે સઢ.
| |
| આ સફેદ સઢ
| |
| ક્યારેક કણસે હૉસ્પિટલમાં પડેલા
| |
| દર્દીની ચાદર જેમ,
| |
| તો ક્યારેક હોય, શાંત,
| |
| મૃત શરીર પર ઓઢાડેલી ચાદર જેવા.
| |
| સઢ ઘણીવાર પંખી થઈને રાહ જુએ છે વ્હાણોની.
| |
| વ્હાણના આગમન વખતે
| |
| આગળ આગળ ઊડતા આવે છે
| |
| અને બંદર પર વેરાતા અનાજના દાણા ચણે છે.
| |
| બંદર પર બધાને ખબર છે કે
| |
| દરિયાના પાણી નહીં ડૂબાડી શકે આ સઢને.
| |
| સઢમાં પવન ભરી
| |
| તેની ગાંસડીઓ બનાવી
| |
| સઢને નાખી દેવાય છે વ્હાણના ભંડકિયામાં
| |
| મધદરિયે પવન ભરેલી ગાંસડીઓ ખુલી જાય છે
| |
| અને સઢ દોરી જાય છે વ્હાણોને,
| |
| ફરી એક વાર
| |
| તોફાન તરફ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==દરિયાના તળિયે==
| |
| <poem>
| |
| ઊંડે, હજી ઊંડે
| |
| સમુદ્રના પેટાળમાં
| |
| રાત પડી ને અંધારામાં
| |
| જળચરોની આંખોના અજવાળાએ
| |
| રસ્તો ચીંધ્યો.
| |
| ડૂબી ગયેલું વ્હાણ ફરી બેઠું થયું.
| |
| સજીવન થયા મુસાફરો પોતપોતાની જગ્યાઓ પર.
| |
|
| |
| એક પછી એક લુપ્ત નગરો
| |
| મળતા ગયા સમુદ્રના તળિયેથી.
| |
| મુસાફરો તેમનાં ઘર ઓળખી લઈને ઊતરી ગયા.
| |
| હવે વ્હાણ એકલું, દરિયાના તળિયે,
| |
| સાચાં મોતીના ઝાંખા ઝાંખા પ્રકાશમાં
| |
| રઝળી રહ્યું છે
| |
| ખારવાઓના સપનામાં.
| |
| ખારવાની વહુની કોરીધાકોર આંખોમાં
| |
| લંગર બંધાય છે
| |
| એક અવગતે ગયેલા વ્હાણનાં.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==ઋતુપ્રવાસ==
| |
| <poem>
| |
| રેતીના ઢગમાં બચ્ચાંઓને જન્મ આપીને
| |
| કાચબી પાછી જતી રહી છે, દરિયામાં.
| |
| નાનકડાં બચ્ચાં હવે દોડી રહ્યાં છે દરિયા તરફ
| |
| અને દરિયો ખસી રહ્યો છે, આઘો ને આઘો.
| |
| બચ્ચાંઓ જાણે નહીં,
| |
| કોને કહેવાય ભરતી, ને કોને કહેવાય ઓટ.
| |
| પણ આવી ઓટ તો નથી જોઈ
| |
| મછેરાઓએ પણ.
| |
| દરિયો જો આમ હાલી નીકળે તો શું થાય?
| |
| સ્થળાંતર કરી રહેલા દરિયાની પાછળ
| |
| દોડી રહી છે માછલીઓ.
| |
| અને મરજીવાઓની આંખો સ્તબ્ધ છે,
| |
| ખુલ્લા પડી ગયેલા રત્નોના ઝગમગાટથી
| |
| દરિયામાં તરી રહેલા કાચબા
| |
| નથી ઓળખી શક્તા હવે
| |
| દરિયામાં ભળેલા નવા પાણીના પ્રવાહોને.
| |
| આ કયા ઋતુપ્રવાસે નીકળ્યો છે દરિયો?
| |
| શું કાચબીનાં બચ્ચાં આંતરી શકશે દરિયાને?
| |
| જોકે, આ તો ખાલી એક સવાલ,
| |
| બાકી, અહીં ક્યારેક દરિયો હતો.
| |
| અહીં ક્યારેક કાચબાઓની સ્મશાનભૂમિ હતી.
| |
| અહીં ક્યારેક,
| |
| એવા દસ્તાવેજ ઘણા છે મારી પાસે.
| |
| પણ ક્યારેક અમસ્તા જ
| |
| કોઈ સવાલ કરવાનું મન થાય
| |
| ત્યારે હું પૂછું છું,
| |
| પેલા રઝળતા કાચબીના બચ્ચાઓની જેમ,
| |
| કે તમે ભાળ્યો ક્યાંય દરિયાને?
| |
| અને દરિયાનો રેતાળ પટ ચૂપ થઈ જાય છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પ્રહસન==
| |
| <poem>
| |
| ચોમેર બરફના પર્વતો છે,
| |
| અને હું,
| |
| પેંગ્વિનનાં ટોળાં વચ્ચે,
| |
| ઘેરાયેલી બેઠી. છું.
| |
| પૂર્વજ જેવા પેંગ્વિન
| |
| તેમનાં ભરાવદાર શરીરોમાં
| |
| હિમપુરૂષના જન્મની કહાણીઓ. છુપાવીને ઊભાં છે,
| |
| હું હજી એક સવાલ કરું છું ને
| |
| બરફના પર્વેતો પાણી થઈને વહેવા માંડે છે.
| |
| પૂરમાં ઘસડાઈ જતા પેંગ્વિન સાથે
| |
| હું પણ વહી નીકળું છું.
| |
| પાછળ રહી જાય છે
| |
| હિમપુરુષનું પ્રહસન.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==હિમપ્રદેશ==
| |
| <poem>
| |
| અહીં રોજ રચાય છે હિમના પર્વતો
| |
| અને પહાડી. પ્રાણીઓ, પોતાનાં શિંગડાંથી
| |
| એ પર્વતો તોડીને,
| |
| રોજ નવી નવી કેડીઓ કંડારતાં
| |
| ખૂંદી વળે છે, હિમપ્રદેશને.
| |
| ક્યારેક હિમના કરાઓ નીચે ઢંકાઈ જાય છે
| |
| પહાડી પ્રાણીઓનાં આખાં ને આખાં ટોળાં
| |
| અને એમ રચાઈ જાય છે, દિવ્ય શિખરો.
| |
| સૂરજનાં પહેલાં પહેલાં કિરણો
| |
| જ્યારે એ શિખરો પર પડે ત્યારે
| |
| અંદરથી ડોકાતા પ્રાણીઓના ચહેરા
| |
| અલૌકિક લાગે છે.
| |
| પણ પછી, જેમ સૂર્ય જલદ બને તેમ બરફ ઓગળે,
| |
| શિખરો ધ્રૂજી ઊઠે, મોટી મોટી તિરાડો પડે,
| |
| અને અંદરથી જીવતાં થાય એ પ્રાણીઓ.
| |
| માથું ધુણાવી, બરફ ખંખેરી,
| |
| ચાલવા માંડે એ પ્રાણીઓ
| |
| પોતપોતાના માલિકની
| |
| માલસામાન ભરેલી ગાડીઓને ખેંચતાં
| |
| હિમની સડકો પર,
| |
| એમના તંદુરસ્ત, લટકતા આંચળમાંથી
| |
| ગરમ ગરમ દૂધ, હિમની કેડીઓ પર ટપકે તેમાંથી
| |
| પળવારમાં રચાઈ જાય હિમના કરા
| |
| અને ફરી હિમપર્વત નીચે દટાઈ જાય આ
| |
| પ્રાણીઓ.
| |
| આ અહીંનો નિત્યક્રમ છે.
| |
| આ પ્રાણીઓના શરીરની જૈવિક ગરમી જ
| |
| જિવાડે છે અહીં સૂર્યને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==કૃષ્ણપલ્લવી==
| |
| <poem>
| |
| હું ઓળખું છું
| |
| કૃષ્ણપલ્લવીના છોડને,
| |
| અને મેં ભોગવી લીધું છે
| |
| કૃષ્ણનું શરીર પણ.
| |
| યમુનામાં સૂતેલા નાગ
| |
| મારા શરીરને ભીંસમાં લેતા
| |
| અને કૃષ્ણના શરીરના
| |
| સહસ ટુકડાઓ થતા
| |
| એ રાતની હું સાક્ષી છું.
| |
| મારી અંદરનું કોઈ વિશ્વ હવે
| |
| મારાથી અજાણ્યું નથી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==આરસપુરષ==
| |
| <poem>
| |
| સજીવન થઈ જાય એ બીકથી
| |
| ક્યારેય અડતી નથી એ પુરુષના શિલ્પને.
| |
| પણ મને ખબર છે
| |
| એના ગુપ્ત જાતીય જીવનની.
| |
| સંગેમરમરના મહેલમાં કેદ એક રાણીની પાસે
| |
| એને જવું પડે છે, વાનર બનીને.
| |
| રાણી એને ભોગવે છે, એક અનંત રાત સુધી.
| |
| રોજ તે આ પુરુષને કોઈ નવી કલાકૃતિમાં ઢાળે છે.
| |
| ગઈ કાલે જ મેં એને જોયો હતો.
| |
| ગ્રીસના એક ચિત્રમાં.
| |
| સુદઢ શરીરવાળો એક યુવાન
| |
| શરબતના ગ્લાસ હાથમાં લઈ
| |
| ગુલામ બનીને ઝૂકીને ઊભો હતો.
| |
| હું જાણું છું,
| |
| આરસ પુરુષના શિલ્પમાં
| |
| અદલ એ ગુલામ જેવા જ સ્નાયુઓ છે.
| |
| અને ચહેરા પર એવો જ થાક છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વૃદ્ધપુરુષ==
| |
| <poem>
| |
| પરસાળે,
| |
| મજબૂત સીંદરીનો ખાટલો ઢાળી
| |
| બેઠો છે એક વૃદ્ધપુરુષ.
| |
| તેની યાદોમાં
| |
| વલોવાતા માખણની ચીકાશ છે.
| |
| તેની ત્વચામાં
| |
| રૂઝાવા આવેલા ઘાની મીઠી ચળ છે.
| |
| તેના મનમાં
| |
| પાણીમાં ઠારેલાં લાકડાંનો ઉદ્વેગ છે.
| |
| બાજુમાં ભાંભરતા વાછરડાંનો અવાજ
| |
| તેને સંભળાતો નથી.
| |
| ઘરની ખડીકામ કરેલી ભીંતમાં જડેલાં આભલાં
| |
| સૂરજના પ્રકાશમાં ઝબકીને તેને પજવે છે,
| |
| તેના વજનદાર ચહેરા પરની
| |
| સુરેખ કરચલીઓ સહેજ ખેંચાય છે.
| |
| લીંપણ કરેલી જમીન પર ઊપસી આવેલાં
| |
| વરસાદી ભીનાશનાં ધાબાં તે જુએ છે.
| |
| અને પછી,
| |
| પોતે પણ ઊભો થઈને ચાલી નીકળે છે,
| |
| વરસાદી ભેજના પદચિહ્ન પર.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વનપુરુષ==
| |
| <poem>
| |
| વનપુરુષની છાતી પર ઊગેલા
| |
| વાળ જેવાં વૃક્ષો પર હું હાથ પસારું છું.
| |
| અને ક્યાંકથી વનના કોઈક ખૂણે
| |
| સિંહોએ અડધા ખાઈને છોડી દીધેલા
| |
| કોઈ મૃત પ્રાણીના શરીરની વાસ
| |
| આખા વનમાં ફેલાઈ જાય છે.
| |
| તેની વચ્ચે બીજી એક તીવ્ર ગંધ પ્રસરે છે.
| |
| વનદેવતાના પરસેવાની.
| |
| વનમાં સતત કશુંક બનતું રહે છે,
| |
| વનચંપો ખીલે છે, મુરઝાય છે.
| |
| માટી પ્હાડ બને છે, પ્હાડ ગુફા બને છે,
| |
| ગુફા આકાશ બને છે, તો.
| |
| એ આકાશ નીચે દબાઈને કોઈ સસલું
| |
| આખું વન માથે લઈ લે છે.
| |
| વનનાં વૃક્ષો હવે ઘરડાં થયેલાં લાગે છે
| |
| પણ વનપુરુષની છાતી પરના વાળ.
| |
| હજી સફેદ નથી થયા.
| |
| પાનખરમાં ખરી પડેલાં
| |
| પીળાં પાંદડાંના ઢગલા પર
| |
| એક સફેદ પંખી શાંતિથી બેઠું છે,
| |
| ત્યાં સુધી,
| |
| વૃક્ષો ઊડીને ક્યાંય નહીં જાય.
| |
| વનપુરુષની વાતો સાંભળતાં વૃક્ષો
| |
| જમીનમાં ઊંડે ઊંડે મૂળ પસારી રહ્યાં છે.
| |
| જમીનની અંદર એક બીજું વન છે, મૂળિયાઓનું.
| |
| એકબીજામાં ગૂંચવાઈ ગયેલા મૂળિયાઓની વચ્ચેથી
| |
| ઊગી નીકળે છે કોઈ નવું જ અજાણ્યું વૃક્ષ.
| |
| વનપુરુષના વશમાં નથી હવે આ વન.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પર્વતપુરુષ==
| |
| <poem>
| |
| દૂર દેખાતો એ સુરેખ પર્વત
| |
| કોઈ પુરુષ જેવો લાગે છે.
| |
| એ પર્વત ત્યાં સ્થિર છે,
| |
| અને એ પુરુષ મારા ઉપર ઝળૂંબી રહ્યો છે,
| |
| એ પર્વત પર ઊગેલાં ઝાડી-ઝાંખરાં
| |
| મને ઈજા પહોંચાડે છે.
| |
| એ પુરુષના શબ્દો
| |
| મને હતી ન હતી કરી નાખે છે.
| |
| નાગપંચમીના એ પર્વત પર મેળો ભરાય ત્યારે
| |
| મને અચૂક ડંખે છે નાગ.
| |
| લથડિયાં ખાતી એ પર્વતનાં પગથિયાં ઊતરી
| |
| હું ઘરે પહોંચું,
| |
| ત્યારે એ પુરુષ મેળામાંથી ખરીદેલી
| |
| કાચની લીલી બંગડીઓ
| |
| મારા હાથમાં પહેરાવે છે.
| |
| ઢળતી સાંજે, હું બારી પાસે બેસીને
| |
| કલાકો સુધી એ પર્વતને જોયા કરું છું.
| |
| એ પુરુષ ક્યારે મારી પાછળ આવીને
| |
| ઊભો રહી જાય છે,
| |
| ખબર જ નથી પડતી.
| |
| એ પર્વત મારી નજીક ખસે છે
| |
| અને હું વિવશ,
| |
| એ પુરુષ તરફ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==અશ્વપુરુષ==
| |
| <poem>
| |
| તું કેવી રીતે હોઈ શકે મારો જીગિત<sup>*</sup>?
| |
| તું મારા કરતાં તારા અશ્વોને વધારે ચાહે છે,
| |
| તારા હાથમાંથી હવે છૂટી ગયાં છે, પલાણ.
| |
| ઘોડાઓ દોડયે જાય છે, પવન સાથે વાતો કરતા,
| |
| અને તું, બસ જીત્યા કરે છે,
| |
| નવા નવા પ્રદેશોને,
| |
| પણ હું હજી હારી નથી તારી સામે.
| |
| તારા ઘોડારમાં પાગલ અશ્વો સૂઈ જાય ત્યારે,
| |
| ક્યારેક નજર પરોવજે મારી આંખોમાં.
| |
| સાંકળોમાં જકડાયેલા કેદીથી વિશેષ તું કંઈ જ નથી.
| |
| તારા અશ્વો કરતાં પણ
| |
| પાણીદાર છે મારી પીઠ.
| |
| શક્તિથી તરબતર, હણહણતા અશ્વોના પગ તળે
| |
| કચડાઈને મરી જવું,
| |
| એ તારી અંતિમ ઇચ્છા છે તે હું જાણું છું.
| |
| પણ, તું એક વાર
| |
| મારા પગ તરફ તો જો.
| |
| જો, મારા પગમાં ખરીઓ ફૂટી છે.
| |
| મારી પાસેથી જ મળશે તને
| |
| એક જીગિતનું મોત.
| |
| </poem>
| |
| {{Rule|10em}}
| |
| * જીગિત : રશિયન ભાષામાં અર્થ છે એક કુશળ ઘોડેસવાર
| |
|
| |
| ==અશ્વ, મૃત==
| |
| <poem>
| |
| અશ્વની પીઠ પર છે, મૃત અસવાર,
| |
| અશ્વ હવે ફરતો ફરતો
| |
| ક્યાં જઈ પહોંચશે?
| |
| એક અસવાર બેઠો છે, મૃત અશ્વ પર,
| |
| અશ્વ પવનવેગે ઊડે, તેની રાહ જોઈને.
| |
| અશ્વ ક્યારે ઊડશે?
| |
| એક નગર મૃત અશ્ચોનું,
| |
| એક નગર મૃત અસવારોનું.
| |
| અશ્વો અને અસવારોનાં અસ્થિ
| |
| એકમેકમાં ભળી ગયાં છે.
| |
| ખરીઓ અને ખોપરીઓ વચ્ચે
| |
| અટવાઈ રહ્યાં છે, સપનાઓ,
| |
| કોઈ શોધે છે ગતિ,
| |
| તો કોઈ શોધે છે, વિસામો,
| |
| જીતેલા પ્રદેશો ખૂબ પાછળ રહી ગયા છે.
| |
| આ અસવારોને હવે રોકવા ક્યાં?
| |
| આ પ્રાણવાન અશ્ચોને હવે દાટવા ક્યાં?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==અશરીર==
| |
| <poem>
| |
| મારી નજર સામે એક વળ ખાઈ રહેલું શરીર છે,
| |
| એ શરીર કોઈ પશુનું છે, પક્ષીનું છે,
| |
| કે પછી મારું છે તેની મને જાણ નથી.
| |
| પીડાથી ત્રસ્ત એ શરીરને જોઇને થાય છે,
| |
| કેવું હોતું હશે અ-શરીર,
| |
| જેણે ક્યારેય વેદના જ નહીં અનુભવી હોય?
| |
| અહીં તો મારી નજર સામે છે,
| |
| સૂજી ગયેલા સ્નાયુઓ, મરડાઈ ગયેલી ડોક,
| |
| બહાર આવી ગયેલી આંખો અને
| |
| તૂટી ગયેલાં હાડકાં.
| |
| છૂટાં પડી ગયેલાં શરીરના અવયવો
| |
| પીડારહિત હોય તેવું લાગે છે,
| |
| પીડાનું સ્ત્રોત,
| |
| કોઈ સ્થૂળ શરીર,
| |
| વળ ખાઈ રહ્યું છે મારા મનમાં
| |
| અને હું વેદનાથી બેહોશ થઈને
| |
| લવારી કરું છું,
| |
| બણબણતાં જંતુઓની ભાષામાં.
| |
| પીડાનું સ્ત્રોત કોઈ સ્થૂળ શરીર
| |
| હવે વિરાટ રૂપ ધારણ કરી રહ્યું છે.
| |
| એ શરીરનો ચહેરો હું શોધી રહી છું,
| |
| મારા પ્રિયજનોમાં.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==આયામ==
| |
| <poem>
| |
| સમયનો આયામ
| |
| વિસ્તરીને પડ્યો છે, આપણી વચ્ચે.
| |
| તું મને જીવનની ઉત્કટતાથી ઝંખે છે
| |
| અને હું મૃત્યુથી આકર્ષાઈને
| |
| તારી પાસે આવવા માગું છું.
| |
| હું રાહ જોઉ છું
| |
| તારી ભડકે બળતી ચિતા જોવાની.
| |
| સ્મશાનમાંથી પાછી આવીને
| |
| હું ફરી થોડું જીવીશ.
| |
| તારી ચિતામાં ઝંપલાવ્યા વિના જ
| |
| મારી ચામડી પર ઊઠી આવશે.
| |
| દાઝવાનાં નિશાન.
| |
| શિશુની કુમળી ત્વચા લઈને તું ફરી જન્મશે
| |
| અને પ્રેમ કરશે એક દાઝેલી ત્વચાવાળી સ્ત્રીને.
| |
| આપણે નિયતિનાં સંતાનો છીએ.
| |
| સમયનો આયામ ભલે રહેતો આપણી વચ્ચે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==કૃતક નથી==
| |
| <poem>
| |
| સમુદ્ર અહીં પૂરો થાય છે,
| |
| હવે શરૂ થાય છે જમીન.
| |
| જમીન પર આમ તો ઘાસ ઊગે,
| |
| જરખ દોડે કે દર બનાવે અજગર.
| |
| પણ આ જમીન જરા જુદી છે,
| |
| અહીં ગાંડા બાવળની જેમ ઇચ્છાઓ ઊગે છે,
| |
| ચાર પગે દોડે છે સપનાંઓ,
| |
| ને મનમાં છેક ઊંડે સુધી પેસી ગયેલા ભય,
| |
| દર બનાવે છે અજગર જેવાં.
| |
| આ જમીન પર ઠેરઠેર દેખાય છે, કોઈક પગેરું.
| |
| જે લઈ જાય એક શરીર સુધી.
| |
| આ જમીન કૃતક નથી
| |
| અને જ્યાં જવું છે એ શરીર પણ સાચું જ છે.
| |
| રોમરોમથી પરિચિત છે એ શરીર.
| |
| અને આંખ સામે પથરાયેલી છે આ જમીન.
| |
| છતાં ડર લાગે છે પગ ઉપાડતાં.
| |
| મહામાનવ તરફનું આ પગેરું
| |
| ક્યાંક દોરી તો નહીં જાય
| |
| વેંતિયાઓના પ્રદેશમાં?
| |
| સમુદ્ર અહીં પૂરો થાય છે.
| |
| હવે, આપણે આવી પહોંઆ છીએ.
| |
| ચાલી ન શકાય એવી જમીન પર.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==ગતિ==
| |
| <poem>
| |
| શું છે અહીં?
| |
| કંઈ જ તો નથી.
| |
| અને છતાં
| |
| તમરાનો અવાજ
| |
| ઝડપથી ચલાવ્યા કરે છે મને
| |
| પોતાની સાથે સાથે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==અર્થ, આકાશનો==
| |
| <poem>
| |
| એક પંખી વરસાદમાં ભીંજાઈને બેઠું છે.
| |
| એની પાંખમાંથી નીતરતું પાણી
| |
| ભીની કરી દે છે મારી પરસાળને.
| |
| પરસાળ પર ચાલતાં એ લપસી પડે છે
| |
| અને મારા અચેતન પગમાં
| |
| એક અકથ્ય ધ્રુજારી ફરી વળે છે.
| |
| સંકોચાઈને બેસી ગયેલા એ પંખીને જોઈને
| |
| એવું લાગે છે, જાણે આકાશમાં
| |
| ક્યાંક સ્થગિત થઈ ગઈ છે પંખીઓની હાર.
| |
| દિશાશૂન્ય પવન
| |
| અને ભીની, અશક્ત પાંખ,
| |
| આકાશનો અર્થ બસ એટલો જ?
| |
| વ્હિલચેર ફેરવતી હું પરસાળમાં પહોંચું છું
| |
| અને એ પંખીને મારા ખોળામાં લઈ,
| |
| મરવાની જગ્યા કરી આપું છું.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==રેતી ભરેલી નાવ==
| |
| <poem>
| |
| રેતી ભરેલી એક નાવને
| |
| હું વહેતી મૂકું છું.
| |
| જા, જા, ડૂબી જા દરિયાને તળિયે
| |
| પણ, એ નાવ તો અચાનક
| |
| પરગ્રહના પ્રકાશપુંજ જેવી ઝડપે
| |
| ઊડી ગઈ આકાશમાં.
| |
| જુઓ, હવે, ખીચોખીચ તારાઓના ઝૂંડ વચ્ચે,
| |
| અટવાયેલી પડી છે.
| |
| મબલખ તારાઓની રોશનીમાં
| |
| રસ્તો ભૂલી ગઈ લાગે છે એ નાવ.
| |
| તારાઓ વચ્ચે ફસડાઈ પડેલી
| |
| નાવ જેવા ચિત્રનું એક તારાઓનું ઝૂમખું
| |
| હવે આકાશમાં સ્થિર થઈ ગયેલું દેખાય છે.
| |
| મેં તો કહ્યું જ હતું.
| |
| અહીંથી આગળ, નથી કોઈ વિશ્વ હવે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==સાર્વજનિક બાગ==
| |
| <poem>
| |
| આ એક સાર્વજનિક બાગ છે.
| |
| અહીં તમે ખાસ રંગીન ફુવારાની રોશનીમાં,
| |
| ઠંડકમાં બેસવાનો મૂડ લઈને આવ્યા હો.
| |
| અને ફુવારા બંધ હોય એવું બની શકે.
| |
| અહીં લોન પર પાણી છાંટેલું ન હોય
| |
| કે મેંદીની વાડ બરાબર કાપેલી ન હોય
| |
| તો ફરિયાદ ન કરવી.
| |
| આસપાસ વેરવિખેર સુકાં પાંદડાં પડયાં હોય
| |
| તો પાંદડાનો ઢગલો કરી,
| |
| જાતે જ એક દીવાસળી ચાંપી દેવી
| |
| પણ એ માટે આભારની ઝાઝી અપેક્ષા ન રાખવી;
| |
| કારણ કે અહીં તો
| |
| રોજ અસંખ્ય પાંદડાં ખરતાં હોય છે.
| |
| અને જો તમારે, એ સૂકાં પાંદડાંને
| |
| પગ તળે ચચરતાં ચાલવું હોય તો તેમ કરો.
| |
| બાગમાં ગોઠવેલી સંગેમરમરની મૂર્તિને જોઈને
| |
| ઉદાસ થવું હોય તો પણ બાગ એ સારી જગ્યા છે.
| |
| અહીં તમારી તરસને સંતોષવી
| |
| પણ પાણીના નળ સાથે સાંકળથી બાંધેલા
| |
| ગ્લાસને છોડવાની કોશિશ ન કરવી હિતાવહ છે.
| |
| આ એક સાર્વજનિક બાગ છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==ઉદાસી==
| |
| <poem>
| |
| ઉદાસીનું જન્મસ્થાન
| |
| પેલું દૂર દેખાઈ રહ્યું છે,
| |
| એ મંદિર જ છે.
| |
| ભાવિકોની બંધ આંખો તળેથી
| |
| અંધારું પેદા થાય છે, અંધારું વકરે છે.
| |
| ભક્તજનો ઝનૂનથી થાળી-મંજીરાં વગાડે છે.
| |
| આરતીનો એકધારો અવાજ
| |
| મંદિરમાં પ્રસાદ માટે આમતેમ રઝળી રહેલા
| |
| ઉંદરને બેબાકળો બનાવી દે છે.
| |
| રાત્રે પૂજારી, મંદિરને તાળું મારી સૂઈ જાય
| |
| એટલે વ્યગ્ર ઉદર દેવીનાં વસ્ત્રો કાતરી ખાય છે.
| |
| લજ્જાની મારી દેવીએ
| |
| આત્મહત્યા કરી લીધી છે.
| |
| ઉંદર પણ પાંજરામાં મૃત પડયો છે,
| |
| પૂજારીએ મૂકેલો ઝેર ભેળવેલો પ્રસાદ ખાઈને.
| |
| સવારે મંદિર, મૂર્તિ વિનાનું, સાવ ખાલી ખાલી
| |
| ભક્તો નિરાશ વદન, ઉદાસ ઉદાસ
| |
| શોધી રહ્યા છે,
| |
| કોઈ નવી દેવીને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વિસ્તરે છે રણ==
| |
| <poem>
| |
| તળાવમાં તળિયે પથરાયેલા માટીના થર
| |
| જે ક્યારેક તળાવમાં ન્હાવા પડેલા કિશોરોના
| |
| જીવ ખેંચી લે તેવા લપસણા હતા
| |
| તે આજે,
| |
| નજર સામે નિષ્પાપ દેખાય છે.
| |
| વસૂકી ગયેલી ગાય જેવી એક સ્ત્રી
| |
| વાછરડાના મૃત દેહને પંપાળી રહી છે.
| |
| રણવચાળે એક ઘુડખર
| |
| નિષ્પલક ઊભું છે.
| |
| સમજાતું નથી કે આજે,
| |
| અનરાધાર વરસાદ વચ્ચે પણ
| |
| દુકાળનાં આ દશ્યો કેમ નજર સામે તરવરે છે?
| |
| લીલાંછમ વૃક્ષો પર નથી ઠરતી મારી આંખ.
| |
| ત્વચા પ૨ જીવી રહ્યું છે,
| |
| અવિરત એક રણ.
| |
| જંગલી બાવળ ચૂસી રહ્યા છે, શરીરના ક્ષાર.
| |
| રણના એક છેડેથી બીજે છેડે
| |
| દોડે છે ઘુડખર, વેગથી,
| |
| વિસ્તરે છે, રણ, બમણા વેગથી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વેર==
| |
| <poem>
| |
| મદારીની ઝોળીમાં સાથે રહેતા
| |
| સાપ અને નોળિયાની વેરવૃત્તિ તો
| |
| વર્ષોથી નષ્ટ થઈ ગઈ છે.
| |
| છતાં આ મદારી
| |
| ભેગાં કરી રહ્યો છે બાળકોને,
| |
| સાપ અને નોળિયાના શરીર
| |
| ત્રાટકે છે એકબીજા પર, અવશ.
| |
| સાપની ઝરતી ચામડી,
| |
| નોળિયાના ઘા પર લાગેલી ધૂળ.
| |
| શૂરાતન વધે છે,
| |
| લોહી વિનાનાં બે શરીર લડી રહ્યાં છે
| |
| જુઓ, પૂરી તાકાતથી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==માછીમારોને==
| |
| <poem>
| |
| હું જાણું છું, મિત્રો,
| |
| કે સૂરજ ઊગે અને આથમે છે ત્યારે
| |
| દરિયો માત્ર એક પશ્ચાદભૂ હોય છે.
| |
| દરિયાદેવ પાસે તમે વધેરેલા નારિયેળના પાણીની
| |
| આ ધસમસતા મોજાં સામે શી વિસાત?
| |
| સુસવાટા મારતા દરિયાઈ પવનને
| |
| પાણી પર દોરેલી સરહદની લીટી ન દેખાય
| |
| એ તમારો ગુનો નથી.
| |
| પણ તમારી વાર્તાઓમાં
| |
| દરિયાને ખલનાયક કહેવાનો નિષેધ છે.
| |
| દરિયાપારની જેલના અધિકારીઓ
| |
| તમને કોઈક સજા સંભળાવે છે,
| |
| એમની ધર્માંધ બોલીમાં,
| |
| દરિયો તો વર્ષોથી એ સજા કાપી રહ્યો છે.
| |
| પાણી અને પવન વહેંચાઈ ગયા પછી
| |
| દરિયા પાસે
| |
| હવે રઘવાટ સિવાય રહ્યું છે શું?
| |
| ચારે તરફ પાણી અને આસપાસ
| |
| માણસનો એક દીકરો નહીં.
| |
| જેલમાં રહીને તમે
| |
| ઊલેચો દરિયાને,
| |
| એને નથી દિવસ કે રાતનું ભાન.
| |
| બહાર સૂરજ ઊગે કે આથમે
| |
| દરિયો માત્ર એક પશ્ષાદ્ભૂ છે.
| |
| એની પૃષ્ઠભૂમિમાં ડૂબી ગયેલી જેલ,
| |
| સ્થળ-સમયથી પર છે.
| |
| આ કારાવાસ અનાયાસ છે.
| |
| તમે તો દરિયાના દેશના.
| |
| જેલને હલેસું બનાવીને નીકળી પડો.
| |
| ખૂંદી વળો રઘવાટને.
| |
| દરિયો આપમેળે શાંત થઈ જશે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પાણી એટલે?==
| |
| <poem>
| |
| એક દરિયાઈ પંખી,
| |
| ખબર નહીં, એને શું થયું,
| |
| કે એણે ધીમેથી પાંખો સંકોરી લીધી,
| |
| અને દરિયાનાં મોજાં સાથે ભળી ગયું.
| |
| ખડક સાથે અથડાઈને.
| |
| ફીણ ફીણ થતાં એ પંખીને હું જોઈ રહી,
| |
| જળસૃષ્ટિ ૫૨ આખું જીવન ઊડતા રહેવા છતાં
| |
| જળને ઓળખી ન શકનાર એ પંખીએ.
| |
| શું આજે જાણી લીધાં હશે, જળને?
| |
| હું ઊભી થઈને, દરિયાના પાણીનો
| |
| ખોબો ભરી
| |
| એક ઘૂંટ, ગળા નીચે ઉતારું છું.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પાણી વિના==
| |
| <poem>
| |
| નદીની સુક્કીભઠ્ઠ રેતીમાં દાઝતા
| |
| છેલ્લા શ્વાસ લેતા મગર તરફડી રહ્યા છે,
| |
| હવે તો આ નકામો જ આડે આવતો
| |
| નદી પરનો પુલ તૂટી જાય,
| |
| ટ્રેનો ઊથલી પડે નીચે,
| |
| તો અંત આવી જાય, આ મગરનો.
| |
| અને પાણીની શોધમાં
| |
| એક ગામથી બીજે ગામ
| |
| રઘવાયા થઈને ભટકતા આ મુસાફરોનો.
| |
| હવે તો બસ, આ ભડકે બળતી રેતીને જ
| |
| મુઠ્ઠા ભરીને ખાવાની,
| |
| આ જ રેતીમાં નવપરિણીતાએ.
| |
| પગલાં પાડવાનાં,
| |
| અને આ જ રેતીનો વેપાર કરવાનો.
| |
| રેતીમાં વંટોળ આવે ત્યારે પણ
| |
| આંખો ખુલ્લી રાખીને જોવાનાં,
| |
| પાણી વગર જીવતાં શીખી ગયેલાં
| |
| મગરનાં, બચ્ચાંને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પાણી છે જ==
| |
| <poem>
| |
| પાણીકળો ઊંધો સૂએ છે, ચત્તો થાય છે,
| |
| દિવસોના દિવસો સુધી ભૂખ્યો તરસ્યો
| |
| જમીન પર કાન માંડીને પડ્યો રહે છે.
| |
| તોયે આ મીંઢાં પાણી
| |
| કંઈ જ બોલે ન કાં ચાલે.
| |
| બાકી આમ તો, આ પાણીકળો સૂતો છે
| |
| તેની ચારપાંચ વેંત નીચે જ
| |
| ભંડાર ભર્યા છે પાણીના.
| |
| અને ભજવાઈ રહ્યું છે,
| |
| એ જ દૈનિક સમુદ્રમંથન.
| |
| જો બે ચાર મજૂર આવીને અહીં છાપો મારે
| |
| ખોદી નાખે આ જમીન ત્રિકમ-પાવડાથી
| |
| તો મળી જશે અમૃતના કળશ ને કળશ.
| |
| જરૂર છે, માત્ર થોડા વિશ્વાસની.
| |
| પાણી છે જ અહીં.
| |
| છે ને?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==લીલો દુકાળ==
| |
| <poem>
| |
| ખેતરોમાં પગ સમાણાં પાણી છે.
| |
| ખેડૂતોએ ખેતરોમાં વેરેલાં બીજ
| |
| જાણે આંખોમાંથી ઊગી નીકળ્યાં હોય તેમ
| |
| જ્યાં જુઓ ત્યાં લીલા છોડ છે.
| |
| પાણીને પચાવી ન શકવા છતાં,
| |
| બેબાકળા, ઊભા છે હજી છોડ,
| |
| ખેતરમાં તરી રહ્યાં છે, સાપ ને ઇયળ
| |
| - જીવતાં કે મૂઆં, શું ખબર.
| |
| ખેડૂતોની ઓસરીમાં ખડકાયેલા ધાનના ઢગ
| |
| વહી નીકળ્યા છે ઘર બહાર
| |
| ખેતરોમાં પાક નષ્ટ કરવા આવ્યા હતા.
| |
| એ ઝેરી કીટક, હવે સાંભળી રહ્યા છે
| |
| ત્રાજવામાં તોલાઈ રહેલા
| |
| ડૂસકા ભરતા લણણીના ગીતને.
| |
| વજનદાર, ખાલી મણની ચુપકીદી
| |
| સર્વત્ર છવાયેલી છે,
| |
| કહે છે કે લીલોદુકાળ છે આ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==ધ્યાનખંડ==
| |
| <poem>
| |
| આશ્રમના ચિંતન-મનનથી ઝૂકી, ઝૂકી જતાં.
| |
| વૃક્ષોના પવનમાં મારી આંખો મીંચાય છે
| |
| અને બંધ આંખો પાછળ દેખાય છે,
| |
| વિશાળ ધ્યાનખંડો.
| |
| ધ્યાનખંડની જાજમની નીચે
| |
| પગની ધૂળની સાથે દબાઈ ગયેલો કોલાહલ
| |
| હું જોઈ શકું છું.
| |
|
| |
| ધ્યાનખંડની દીવાલ પરના પોપડા સહેજ ખરે છે
| |
| અને હું ધ્યાનમાંથી ઝબકી જઉં છું.
| |
| મારાં ચિત્તની અશાંતિ
| |
| અહીંની દીવાલોને ખેરવી નાખશે તો?
| |
| આશ્રમની બહાર આવી ગયા પછી
| |
| હવે હું જાતજાતના અવાજ, ઘોંઘાટને
| |
| પ્રેમ કરતાં શીખી રહી છું.
| |
| અસંખ્ય અવાજો મારા કર્ણપટલ પર અથડાય છે
| |
| અને હું દરેક અવાજને ધ્યાનથી સાંભળું છું.
| |
| કોઈ અવાજને કોઈ અર્થ નથી
| |
| છતાં હું દરેક અવાજના આરોહ-અવરોહ
| |
| ખૂબ શાંતિથી સાંભળું છું.
| |
| મારા ધ્યાનખંડમાં જબરો કોલાહલ છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પ્રાર્થના==
| |
| <poem>
| |
| આજે ફરી એક વાર, રસ્તે ચાલતાં
| |
| પેલો કાગળનો ડૂચો પગમાં અટવાયો.
| |
| એ કાગળ પર અનંત યુગોની
| |
| એક પ્રાર્થના લખાયેલી છે.
| |
| હસ્તાક્ષર મારા જ છે.
| |
| એ જ કેટલીક ઇચ્છાઓ છે.
| |
| વરદાન માગવા માટે, હું રોજ
| |
| ખરતા તારાઓને હાથમાં ઝીલી લેવા દોડું છું.
| |
| તેજવિહીન, શક્તિવિહીન
| |
| તારાના આકારના પથ્થરોનો
| |
| મારા ઘર પાસે ઢગલો ખડકાઈ ગયો છે.
| |
| પથ્થરોના ઢગલા નીચે દબાયેલી ઈચ્છાઓ
| |
| સહેજ સળવળે છે અને
| |
| ઘેરા કથ્થાઈ રંગના પાષાણો વચ્ચેથી
| |
| કોઈ છોડની લીલી કૂંપળો ફૂટી નીકળે છે.
| |
| આ છોડનાં બીજ તે પથ્થર,
| |
| ઘડીકમાં તારા તો ઘડીકમાં તમરાં.
| |
| તમરાંઓના અવાજ તળે, તતફફ કરતી ઈચ્છાઓ
| |
| તારા બનીને તળાવમાં ખરે છે.
| |
| તળાવની પાળે કપડાં ધોતા ધોબીઓ
| |
| પાણી પર સાબુનાં ફીણ ફેલાવી દે છે.
| |
| નીચે ડૂબી જાય છે કંઈ કેટલાંયે તમરાં.
| |
| તમરાંઓની લાશો તળે
| |
| તેજ ફેલાવે છે તારા.
| |
| તારાઓના તેજ તળે
| |
| શાંત થઈ જાય છે પથ્થર,
| |
| પથ્થરો તળે એક પ્રાર્થના,
| |
| સાબુનાં ફીણ જેવી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==દરવાજો==
| |
| <poem>
| |
| આ દરવાજાને નથી કશું અંગત કે બિનંગત
| |
| છતાં એના હોવા માત્રથી
| |
| બે વિશ્વ વહેંચાઈ જાય છે, સાવ નોખાં નોખાં.
| |
| જાહેર અને ખાનગી
| |
| એ બે વિશ્વ વચ્ચે છે આ દરવાજો.
| |
| ક્યારેક અતિ સભ્ય અને શાલીન, બંધ,
| |
| તો ક્યારેક સાવ ખુલ્લો ફફાસ.
| |
| દરવાજાની પાછળ નથી કોઈ સાત ઓરડા
| |
| છતાં કાન દઈને સાંભળો તો....,
| |
| નહીં, નહીં, રહેવા દો, કંઈક તો રહેવા દો.
| |
| ગોપિત.
| |
| અહીં નથી કોઈ સાંકળ ખખડાવનાર કે નથી કોઈ
| |
| ખોલનાર,
| |
| છતાં છે, આ દરવાજો,
| |
| એની આ પાર કે પેલે પાર, જવું છે ઘણાને,
| |
| પણ આમથી ઉબરો ઓળંગીને
| |
| અંદર પ્રવેશ કરવો કે પછી
| |
| તેમથી ઉંબરો, ઓળંગીને
| |
| બહાર નીકળી જવું,
| |
| તેનો નિર્ણય કોઈ નથી લઈ શકતું.
| |
| આગળ પાછળ કશું જ ન હોવા છતાં
| |
| આ દરવાજો
| |
| અકળાવી નાખે છે લોકોને.
| |
| તેમ છતાં કોઈ તોડી નથી નાખતું આ દરવાજાને.
| |
| ક્યારેક બંધ, ક્યારેક ખુલ્લો, ક્યારેક અધખુલ્લો,
| |
| આ દરવાજો છે હજી.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વિષાદ==
| |
| <poem>
| |
| આ જ વાદળાંઓ હતાં,
| |
| આ જ વૃક્ષો હતાં,
| |
| આમ જ, ગરમાળાનાં પીળાં ફૂલો
| |
| રસ્તા પર ખરી રહ્યાં હતાં.
| |
| છતાં આજે સાંજમાં વિષાદ છે.
| |
| અકારણ આજે મને વિચાર આવે છે
| |
| મહિનાઓ પહેલાં ગામની સડક ક્રોસ કરતાં
| |
| મરી ગયેલાં ઘેટાંઓનો
| |
| અને પોતાની મોંઘી મિરાત ઘેટાંઓ માટે
| |
| આંસુ સારતી રબારણ આઈમાનો.
| |
| ગામની સીમ એ ઘેટાંઓની યાદમાં હજી ઉદાસ છે.
| |
| એ ગમગીની આજે મને પણ ઘેરી વળી છે.
| |
| આનંદના કોઈ અકુદરતી આવેગમાં
| |
| ખેંચાઈ જવા હું ઇચ્છું છું.
| |
| પણ રહી રહીને મને યાદ આવે છે
| |
| ઘેટાંઓની રુવાંટીનો સ્પર્શ.
| |
| એ દિવસે ડામર-રોડ ૫૨
| |
| ઘેટાંના લોહીના ડાઘ મેં જોયા હતા.
| |
| વરસાદમાં એ ડાઘ ધોવાઈ ગયા,
| |
| તે પછી અનેક ઋતુઓ પસાર થઈ ગઈ છે.
| |
| હું હજી આ શહેરમાં
| |
| શોધું છું, એક માંસલ સ્પર્શ.
| |
| સાંજ વધારે નિસ્પૃહ થતી લાગે છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==સ્વર==
| |
| <poem>
| |
| શહેરના જાહેરમાર્ગ પરથી પસાર થતાં
| |
| વાહનોના અને આમ આદમીઓના
| |
| ઘોંઘાટ વચ્ચે,
| |
| જમીનમાં દટાયેલા ટેલિફોનના દોરડાઓમાંથી
| |
| પસાર થઈ રહેલા
| |
| તારા મૃદુ સ્વરોને હું સાંભળું છું.
| |
| તારા અવાજની ધ્રુજારી
| |
| મારા પગને આગળ વધતા રોકી રહી છે.
| |
| તારા સ્વરો મને કંપનોની દુનિયામાં લઈ જાય છે.
| |
| જ્યાં એક વૃદ્ધ રહે છે.
| |
| એક વૃદ્ધ, જેના હાથનાં આંગળાં
| |
| ગૂંચવાઈ ગયાં છે અશક્તિને લીધે.
| |
| એક વૃદ્ધ, જે રિસિવરને બરાબર
| |
| પકડી નથી શકતો.
| |
| તારો અવાજ, એ વૃદ્ધના કાનના
| |
| જર્જરિત પડદાઓ પર ઝિલાયા વિના જ
| |
| ટેલિફોનના દોરડાઓમાં અટવાતો.
| |
| અસંખ્ય લોકોના પગ તળે કચડાઈ રહ્યો છે.
| |
| જો તું કોઈ ટેલિફ્રેન્ડ હોય તો મને મળ.
| |
| તારા માદક અવાજની મને જરૂર છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==અર્થ વગરના હંસ==
| |
| <poem>
| |
| સ્વર્ગમાં ઊગતાં ફૂલોનાં મૂળ.
| |
| જમીનમાં ખૂંપેલાં નથી હોતાં.
| |
| મારાં સપનાંઓને કોણ પૂરાં પાડે છે
| |
| ખાતર અને પાણી?
| |
| એ ફૂલોના છદ્મવેશી રંગો
| |
| ભૂલ્યા ભુલાતા નથી.
| |
| લાલ રંગમાં થોડો સફેદ રંગ હું ભેળવું છું.
| |
| પણ ગુલાબીને બદલે
| |
| કૅનવાસ પર ઊપસી આવે છે, બ્લ્યુ રંગ.
| |
| કોરાધાકોર આકાશ જેવો.
| |
| આવું કેમ એ હજી સમજાય તે પહેલાં તો.
| |
| એ આકાશમાં રાત પડી જાય છે.
| |
| સફેદ રાતોમાં કાળા રંગના હંસોનું ટોળું
| |
| તરતું રહે છે.
| |
| બસ, આમ જ ઢોળાઈ જાય છે, રંગો
| |
| મારા હાથે, કૅનવાસ પર.
| |
| રાત સફેદ હોય તેથી શું?
| |
| હંસ કાળા હોય તેથી શું?
| |
| અર્થ રંગને છે કે હંસને?
| |
| અર્થ વગરના હંસ,
| |
| છબછબિયાં કરી રહ્યા છે, સરોવરમાં,
| |
| અર્થ વગરના રંગ,
| |
| ડૂબી ગયા છે, સરોવરમાં,
| |
| એ સરોવરમાં ફરી ખીલ્યાં છે, કમળ.
| |
| હું ચીતરી રહી છું, કમળ
| |
| સફેદ ગુલાબી, પીળાં અને કાળાં કમળ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==સમુદ્રની ખારાશ==
| |
| <poem>
| |
| સમુદ્રને સકંજામાં લઈ લેવા માંગતા
| |
| ઓક્ટોપસની નજરે તું મને જુએ છે
| |
| અને હું તારી આંખોમાં
| |
| માછલી બનીને રહેવા તૈયાર થઇ જઉં છું.
| |
| તું કહે છે કે મારા શરીરમાં માછલીના કાંટા નથી.
| |
| હું કહું છું કે તારી આંખોમાં સમુદ્રની ખારાશ નથી.
| |
| અને ફરી એક વાર,
| |
| અગાધ સમુદ્રમાં આપણે ખોવાઈ જઈએ છીએ.
| |
| જો, હું પાછી આવી છું.
| |
| રંગબેરંગી, કાંટાળી માછલી બનીને તરી રહી છું.
| |
| પણ તારી નજર મારા પર નથી.
| |
| તું હવે મરજીવો બનીને
| |
| શોધે છે, માત્ર સાચાં મોતીને.
| |
| અને ફરી એક વાર,
| |
| અગાધ સમુદ્રમાં આપણે ખોવાઈ જઈએ છીએ.
| |
| હવે તેં છીપની જેમ
| |
| આંખો મીંચી દીધી છે,
| |
| અને હું તારી આંખોમાં
| |
| મોતી બનીને પાકવા તૈયાર થઈ જઉં છું.
| |
| સમુદ્રને જોઈ ન શકતા પણ સાંભળતાં રહેતા
| |
| અંધની જેમ આપણે એકમેકમાં ઊછરીએ છીએ,
| |
| અને ફરી એક વાર
| |
| અગાધ સમુદ્રમાં આપણે ખોવાઈ જઈએ છીએ.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==હિમાળો==
| |
| <poem>
| |
| આ હિમાળો હવે લાંબું જીવવા નહીં દે.
| |
| પવનના ઠંડા સુસવાટા સાથે ઊડતી
| |
| ઠરી ગયેલાં તાપણાંઓની રાખ
| |
| મારી ઝામર આંખોમાં વીંઝાઈ રહી છે.
| |
| મને જરૂર છે, મારા ભરવાડની
| |
| અથવા તો એક ઘેટાની.
| |
| ભરવાડ જો હોત તો
| |
| એની પાઘડીના વળમાં વીંટી લેત
| |
| આ કાતિલ પવનને.
| |
| ભરવાડ જો હોત તો
| |
| એના દોહાની રંગતમાં
| |
| પવન પણ માથું ડોલાવતો બેસી રહેત.
| |
| ભરવાડને હવે આ નિર્જન વગડામાં
| |
| ક્યાં શોધવા જઉં?
| |
| એટલે બૂચ, બૂચ કરીને બૂચકારું છું
| |
| આ પાસેના ઘેટાને.
| |
| એ ઘેટુંયે મને જાણી ગયું છે
| |
| પાસે જ નથી આવતું કે હું એના શરીર પરના
| |
| કાળા, જ્થ્થાદાર વાળ ઉતારીને
| |
| એક ગરમ ધાબળો વણી શકું.
| |
| હાથમાં અસ્ત્રો લઈને હું દોડી રહી છું
| |
| ઘેટાની પાછળ પાછળ.
| |
| લાગે છે,
| |
| આ હિમાળો હવે લાંબું જીવવા નહીં દે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==દરિયાના તળ==
| |
| <poem>
| |
| દરિયા પર દોડતા અશ્વનો
| |
| તબડક તબડક અવાજ
| |
| એ આખી રાત મને સંભળાતો રહ્યો.
| |
| સવારે જોયું તો
| |
| દરિયાની ભીની રેતી પર ઊઠી આવતા
| |
| તેના ડાબલાનાં નિશાન ક્યાંય દેખાયાં નહીં.
| |
| જળચરોના મડદાં વચ્ચે
| |
| એક અજાણ્યું શરીર અશ્વનું
| |
| પડયું હશે ક્યાંક દરિયામાં હવે.
| |
| અકરાંતિયો અશ્વ
| |
| પેટ ફાટી જાય તેટલું પાણી પીધા કરશે
| |
| એને ખબર નથી કે
| |
| જળઘોડો બનીને કેમ જીવાય.
| |
| તેની ફાટી આંખોએ હું
| |
| ઉલેચી રહી છું દરિયાને.
| |
| દરિયાનાં તળ આટલાં નજીક હશે.
| |
| તેવું નહોતું ધાર્યું.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પાછળ ફરીને જોવું==
| |
| <poem>
| |
| પાછળ ફરીને જોવું
| |
| ક્યારેક ગમે છે.
| |
| તું નથી તેની ખાતરી થઈ જાય છે.
| |
| મને યાદ છે એ દિવસ,
| |
| મંદ હવામાં પક્ષીઓ ધીમાં ઊડતાં હતાં.
| |
| તું કંઈક બોલ્યો હતો, ને
| |
| એ પછી તડકો પથરાયો હતો.
| |
| રસ્તાઓને સોનેરી ઉઘાડ આવ્યો હતો.
| |
| અને આજે?
| |
| સરુનાં વૃક્ષોમાંથી વેરણછેરણ થઈને આવતાં
| |
| સૂર્યનાં કિરણો.
| |
| મારી આંખ સામે નૃત્ય કરી રહ્યાં છે.
| |
| પવનથી પાંદડાઓ હલે છે
| |
| અને સૂર્યકિરણોનો નાચ
| |
| તેમ તેમ આક્રમક બનતો જાય છે
| |
| લાગે છે કે
| |
| તું છે,
| |
| અહીં જ ક્યાંક, તું છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==અવાવરુ અંગતતા==
| |
| <poem>
| |
| મુંબઈમાં જૂહુ-ચોપાટી પર દોડતા
| |
| શણગારેલા ઘોડા
| |
| રાત્રે ક્યાં જઈને સૂએ છે તે જોવા
| |
| હું તેમની પાછળ પાછળ જઉ છું.
| |
| તબેલાના લીલા ઘાસના ચારા વચ્ચેથી
| |
| શોધી કાઢું છું તેમની આંખોને.
| |
| હાં, એ જ,
| |
| સતત મારો પીછો કરતી હતી એ જ આ આંખો.
| |
| હવે શું કરું?
| |
| દાટી દઉં એને જમીનમાં?
| |
| સતત મને તાકી રહેતું કોઈ
| |
| હવે નહીં રહે?
| |
| મારી અંગતતા
| |
| હવે અવાવરુ નહીં રહે?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==ખાલી અંતર==
| |
| <poem>
| |
| ટ્રેન હજી ઝડપથી દોડે તો સારું.
| |
| નહીં તો આ બારી બહાર દેખાતાં
| |
| ખુલ્લાં મેદાનો પ્રવેશી જશે મારી અંદર.
| |
| વગડાના આ ખુલતા જાંબલી રંગનાં ફૂલો
| |
| ચકિત કરી નાંખશે મને.
| |
| આ અજાણ્યાં ગામ
| |
| જાણે જન્માંતરોના મારા જન્મસ્થળ હોય
| |
| તેવા હકથી રસ્તામાં આવે છે
| |
| અને હું કંઈ જ નથી કરી શકતી.
| |
| થોડી વાર પહેલાં દેખાતા હતા
| |
| એ હિંસક લાગતા થોર
| |
| હવે કપાયેલા, ઢગલામાં પડેલા દેખાય છે.
| |
| જાણે બાવડા વગરના માણસો સૂતા હોય
| |
| ને હાથ વગર વીંઝાઈ રહેલા માણસ જેવી હવા,
| |
| તેને ચીરી જતી આ ટ્રેન
| |
| હવે ક્યાંક રોકાય તો સારું.
| |
| એક ગામથી બીજે ગામ વચ્ચેના
| |
| ખાલી અંતરોમાં, ક્યાંક,
| |
| હું વસી જવા માગું છું.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વિકલાંગ યાત્રા==
| |
| <poem>
| |
| હું ટ્રેનમાં બેસું છું ત્યારે
| |
| મારા વિચારો જાણે
| |
| ટ્રેનના વિકલાંગોના ડબ્બામાં
| |
| બેસી જાય છે.
| |
| ટ્રેન એક અવશ શરીર જેમ
| |
| ફંગોળાય છે
| |
| એકથી બીજા ગંતવ્યસ્થાન તરફ.
| |
| અજાણ્યાં હવા, પાણી, આકાશ
| |
| મને સ્પર્શી લેવા મથે છે, પણ
| |
| મંદ બુદ્ધિ કંઈ ગ્રહી શકતી નથી.
| |
| હોઠના એક ખૂણેથી ટપકતી લાળ સાથે
| |
| સરી જાય છે અજાણી સમજણ.
| |
| હું સ્થિર, સુગ્રથિત બેઠી છું.
| |
| ઇન્ડીકેટર ખાલી છે, પ્લેટફોર્મ સૂનાં છે.
| |
| ટ્રેન ચોમેર ફરી વળીને.
| |
| સમેટાઈ જાય છે મારી અંદર,
| |
| જાણે મદારીના પોટલામાં સાપ વીંટાઈ જાય,
| |
| સાપનાં હાડકાં તૂટવાના અવાજ મને સંભળાય છે
| |
| મારું વિકલાંગ શરીર સહેજ સળવળે છે
| |
| અને ધમણની જેમ હાંફતી,
| |
| પોરો ખાતી ટ્રેનમાં
| |
| ફરી અજંપો ફરી વળે છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==છત નીચે==
| |
| <poem>
| |
| છેક તાળવેથી ખેંચીને લંબાવે છે જીભ
| |
| તોયે સરકી જાય છે જીવડાં
| |
| આ ગરોળીની જીભ તળેથી,
| |
| ભૂખ્યા પેટે ક્યાં સુધી પકડી શકશે એ છતને?
| |
| આ ગરોળી જો ફ્લાઈંગ લીઝર્ડ બનીને ઊડી જશે
| |
| તો આ છત તો તૂટી જ પડવાની.
| |
| હવામાં બાચકાં ભરીને ગરોળી કદાચ જીવી જશે
| |
| પણ આ ગગનચુંબી ઇમારતનું શું થશે?
| |
| આવી બટકણી છતવાળા ઘરમાં
| |
| આપણે ક્યાં સુધી સાથે રહી શકીશું?
| |
| ઉચાટ જીવે ગરોળીને જોઈએ છીએ,
| |
| ક્યાં સુધી પકડી રાખશે એ છતને?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==લાળના હીંચકેથી==
| |
| <poem>
| |
| ગોળ ગોળ ઘૂમી રહ્યો છે કરોળિયો.
| |
| કેમ આજે નથી બંધાતું જાળું ?
| |
| ઝૂલી રહ્યો છે, કરોળિયો, લાળના હીંચકા પર.
| |
| કોના માટે બાંધવું નવું જાળું?
| |
| ગબડી પડ્યો છે, કરોળિયો.
| |
| શરીરમાંથી વહી ગયું છે બધું ઝેર
| |
| ઝેરના ચાખનારા હતા કોઈ કે હવે આવશે?
| |
| સુંદર જાળાની મહેલાત છોડીને, ખુલ્લા તડકામાં
| |
| ચાલી નીકળ્યો છે, કરોળિયો,
| |
| ખડક ને ખંડેરની બહાર,
| |
| કોઈ જાળું હવે એને રોકી શકે તેમ નથી.
| |
| લાળ વગરના ખાલી શરીરવાળો, કરોળિયો.
| |
| અશરીર, જઈ રહ્યો છે, ક્યાં?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==હિજરત==
| |
| <poem>
| |
| માલધારીઓ હિજરત કરી ગયા છે.
| |
| પાછળ મૂકી ગયા છે, એક ચૂલો સળગતો.
| |
| ખબર નહીં, ક્યારે, કોણ ભૂખ્યું આવી ચડે?
| |
| ચૂલો જો પાણી છાંટીને ઠારી દેવાય તો
| |
| અગ્નિ નારાજ થઈ જાય.
| |
| ચૂલાના અડધા ઝરી ગયેલા કોલસાની સામે
| |
| દયામણી નજરે જોઈ રહ્યા છે
| |
| પાછળ એકલાં રહી ગયેલાં સીમનાં ઝાડ.
| |
| આવશે કોઈ ભૂખ્યું જણ?
| |
| વૃક્ષો વચ્ચેથી સરસરાતી
| |
| હવાની એક લહેરખી આવી ચડી.
| |
| ઠરી જવા આવેલી ચૂલાની આગ,
| |
| ફરી પ્રજ્વલિત થઈ.
| |
| સીમનાં ઝાડ, અગ્નિને આહુતિ આપવા
| |
| તૈયાર થઈ ગયાં.
| |
| માલધારીઓ નજર પહોંચે ત્યાં સુધી
| |
| વળી વળીને જોઈ રહ્યા છે,
| |
| તેમના નેસડાનાં ઝાડને સળગતાં.
| |
| માલધારીઓ હવે બેઠા છે,
| |
| ત્રણ ઈંટ ચૂલાના આકારે ગોઠવી રાખી છે.
| |
| અગ્નિને પેટાવવા કાઠીઓ છે.
| |
| અગ્નિને હવા આપવા પૂઠું છે.
| |
| એમ તો મુઠ્ઠી ધાન પણ ક્યાં નથી,
| |
| પણ ભૂખ,
| |
| ભૂખ ક્યાં છે?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==બે હાથ, રસનીતરતા==
| |
| <poem>
| |
| બહાર મારી હવેલીની હરાજી થઈ રહી છે.
| |
| હું પણ એની ન ઓછી, ન વધારે
| |
| એવી એકાદ અસ્પષ્ટ કિંમત બોલીને
| |
| ચૂપ થઈ જઉં છું.
| |
| મને ભેટ મળેલી માટીની એક દેગ હતી એ
| |
| હવેલીમાં,
| |
| એ દેગમાં રાંધેલું, હું કેટલાયને જમાડતી
| |
| તોયે કદી ખૂટતું નહીં.
| |
| અત્યારે હવે વેરાન પડેલી એ હવેલીનો
| |
| કાટમાળ ખસેડું છું તો
| |
| મળી આવે છે,
| |
| મારા બે રસનીતરતા, પ્રેમાળ હાથ.
| |
| માટીની દેગનાં ઠીકરાં
| |
| હું ફરી ભેગાં કરું છું
| |
| અને રાંધું છું મારી એકલીની રસોઈ,
| |
| તો પણ ખૂટે છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==સુખ==
| |
| <poem>
| |
| ગ્રામ્યગીતોની કમાડબંધ ડેલીમાં
| |
| સમેટાઈ ગયું છે મારું સુખ.
| |
| પહોળો થતો જાય છે
| |
| લાલચટાક સેંથો.
| |
| ને નજર હવે નથી પહોંચતી પાદર સુધી.
| |
| શાંત ગોધૂલી
| |
| સભર બનાવી દે છે મારા શ્વાસને છતાં
| |
| એકથી બીજી ઓસરીમાં ફરી વળીને હું
| |
| શોધું છું સુખ નામના પ્રદેશને.
| |
| વિશાળ મેદાનો પર વહી આવતાં પાણી
| |
| દોડી દોડીને પથરાઈ જાય આખા મેદાન પર
| |
| છતાં છૂટી જાય ક્યાંક ક્યાંક
| |
| થોડીક થોડીક જમીન.
| |
| દૂરથી જુઓ તો લાગે જાણે દોડતું હરણ.
| |
| અથવા તો જે ધારો એ.
| |
| અહીં આ કમાડબંધ ડેલીની દીવાલો
| |
| નાની-મોટી થતી રહે છે,
| |
| મ્યુલર લાયરની આકૃતિની જેમ.
| |
| અને પછી ક્યારેક
| |
| પડછાયાઓ વધારે ન લંબાવી શકવાથી
| |
| ઊભી રહે છે, લાચાર બનીને.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==વિલોપ==
| |
| <poem>
| |
| પાણીના તળિયે શેવાળમાં ઉગેલી
| |
| સુંદર વનસ્પતિઓમાં છૂપાઈ જવા દોડતી
| |
| માછલીઓનાં ટોળાં વચ્ચેથી
| |
| પકડી લો, મને, બહાર કાઢો.
| |
| સિંહ, હંફાવો મને હરણાંની જેમ
| |
| વાઘ, ચૂંથી નાખો મારા આંતરડાને.
| |
| કીડીઓ, ઘસડી જાઓ મારા તસુ તસુને.
| |
| જંગલમાં ચોમેર પ્રવર્તતા
| |
| ભૂખના સામ્રાજ્યમાં
| |
| હું અલોપ થઈ જવા ઇચ્છું છું
| |
| ફાડી ખાઓ મને.
| |
| એ જ એક રીત બચી છે હવે
| |
| મારી ભૂખ સંતોષવાની.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==પ્રવાસ==
| |
| <poem>
| |
| હીલ સ્ટેશન પર સવારી માટે તૈયાર ઊભા રહેલા
| |
| જાતવાન ઘોડા મને ગમે છે
| |
| પણ તેમની પીઠ પર લદાયેલું વજન
| |
| જાણે મારી પીઠ પર હોય
| |
| એમ મને થકવી નાખે છે.
| |
| પ્હાડ પરની નાની નાની કેડીઓ
| |
| મારા પગને સંકોચી નાખે છે.
| |
| ઘોડાની લાદની સતત ભીની સુગંધથી
| |
| મારું માથું દુખી આવે છે.
| |
| દરિયા નજીકના ગેસ્ટહાઉસના મારા કમરામાં
| |
| નવા જન્મી રહેલા દરિયાઈ જીવોના
| |
| અવાજ સંભળાયા કરે છે, આખી રાત.
| |
| સવારે નાસ્તામાં સી-ફૂડ ખાતી વખતે
| |
| દરિયાના રહસ્યો
| |
| મારી સામે મુકાયેલી પ્લેટમાં છતા થઈ જાય છે.
| |
| રણ મને રેતીની ડમરીઓમાં
| |
| છૂપાવે છે અને પ્રગટ કરે છે.
| |
| મને ગમે છે
| |
| રોજ રોજ મરવું ને રોજ રોજ જીવવું.
| |
| હું પ્રગટ થઉં છું ત્યારે
| |
| આખો દિવસ મને કચડતા રહેતા ઊંટ
| |
| થાકીને સૂઈ ગયા હોય છે.
| |
| જંગલમાં રસ્તો ભૂલી જઈને
| |
| હું સેંકડો પુનઃજન્મ મેળવું છું
| |
| પક્ષીઓના માળા, મધપૂડા, થડની બખોલ,
| |
| સાપના દર અને સિંહની ગુફા
| |
| હું બધે જ ફરી વળું છું.
| |
|
| |
| છુપાઈને જોઉં છું, સૂતેલા જીવનને.
| |
| મને વ્હાલ આવે છે,
| |
| જંગલી મધમાખીઓ પ૨
| |
| અને પછી હું તાપણું સળગાવું છું.
| |
| ઉડાઉડ કરતી વ્યગ્ર મધમાખીઓને જોઈને
| |
| હું રડી પડું છું.
| |
| મધની મીઠી સુગંધ
| |
| ઘોડાની લાદની ભીની સુગંધ
| |
| અંતે તો એક જ.
| |
| પ્રવાસ ચાલુ રહે છે.
| |
| જીવન અટકી જાય છે.
| |
| શેની કવિતા લખું હવે?
| |
| દરિયાની કે પ્હાડની,
| |
| રણની કે અરણ્યની?
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==અર્થ, વાસણોના==
| |
| <poem>
| |
| તપેલીમાંથી ગ્લાસમાં
| |
| ગ્લાસમાંથી થાળીમાં
| |
| અને થાળીમાંથી ત્રાંસમાં
| |
| દૂધ ઠલવાય છે.
| |
| દૂધ કે નજર?
| |
| ત્રાંસ ઊંચો પર્વત બને છે
| |
| અને દૂધ તેમાંથી વહેતું ઝરણું બને છે.
| |
| પછી ત્રાંસ વિશાળ જમીન બનીને પથરાય છે
| |
| અને દૂધ લાંબી નદી બને છે.
| |
| દૂધ ત્રાંસમાં ન સમાઈ શક્યું કે નજરમાં?
| |
| પૃથ્વીના વણખેડાયેલા પ્રદેશો જેવા
| |
| પ્રવાહી વગરનાં ખાલી વાસણો
| |
| અન્યમનસ્ક, અર્થસભર
| |
| અભેરાઈ પર પડયાં રહે છે.
| |
| વાસણોમાંથી વહી ગયેલા પદાર્થો
| |
| '''દ્રશ્ય'''-શ્રાવ્ય, સઘન
| |
| ખેંચે છે નજરને,
| |
| તાણી જાય છે, દૂર-સુદૂર.
| |
| અર્થ,
| |
| વાસણના કદ જેટલા
| |
| સીમિત,
| |
| રહી જાય છે, પાછળ.
| |
| આંખમાં સમાઈ ન શકતી દષ્ટિ
| |
| તપેલીમાંથી ઊભરાયેલા દૂધ સાથે
| |
| ઢોળાઈ જાય છે.
| |
| દૂધ ઢોળાવાના અપશુકન
| |
| રસોડાની જમીન પરથી ઊઠીને.
| |
| આખા જીવન પર છવાઈ જાય છે.
| |
| </poem>
| |
|
| |
| ==કંસારા બજાર==
| |
| <poem>
| |
| માંડવીની કંસારા બજારમાંથી પસાર થવાનું
| |
| મને ગમે છે.
| |
| ‘ચિ. મનીષાના જન્મ પ્રસંગે’
| |
| આ શબ્દો મમ્મીએ
| |
| અહીંથી ખરીદેલા વાસણો પર કોતરાવ્યા હતા.
| |
| વર્ષો વીત્યાં.
| |
| મારા હાથ-પગની ચામડી બદલાતી રહી
| |
| અને એ વાસણો પણ, ઘરના સભ્યો જેવાં જ,
| |
| વપરાઈને, ઘસાઈને
| |
| વધુ ને વધુ પોતાનાં બનતાં ગયાં.
| |
| એ વાસણોની તિરાડને રેણ કરાવવા
| |
| હું અહીં કંસારા બજારમાં આવું છું ત્યારે
| |
| સાથે સાથે સંધાઈ જાય છે
| |
| મારાં છૂટાંછવાયાં વર્ષો પણ.
| |
| ગોબા પડેલા, ટીપાઈ રહેલાં વાસણોના અવાજ
| |
| કાનમાં ભરી લઈ, હું અહીંથી પાછી જઉં છું ત્યારે
| |
| ખૂબ સંતોષથી જઉં છું.
| |
| આ વાસણો જ્યાંથી લીધાં હતાં
| |
| એ દુકાન કઈ, એ દુકાનદાર કોણ
| |
| કાંઈ ખબર નથી, છતાં
| |
| આ બજારના ચિરકાલીન અવાજ વચ્ચેથી
| |
| હું ચૂપચાપ પસાર થતી હોઉં છું ત્યારે
| |
| સતત એમ લાગ્યા કરે છે કે
| |
| હું અને આ અવાજ ક્યારેય મરતા નથી.
| |
| નવાં નવાં દંપતી અહીં આવે છે.
| |
| મારા માટે નવું નામ પસંદ કરીને
| |
| વાસણો ૫૨ કોતરાવીને
| |
| મને તેમના ઘરે લઈ જાય છે.
| |
|
| |
| હું જીવું છું વાસણોનું આયુષ્ય
| |
| અથવા તો, બેસી રહું છું
| |
| માંડવીની કંસારા બજારમાં
| |
| જુદી જુદી વાસણોની દુકાનોનાં પગથિયાં પર.
| |
| ધરાઈ જઉં છું
| |
| બત્રીસ પકવાન ભરેલી થાળીથી,
| |
| મૂંઝાઈ જઉં છું
| |
| એક ખાલી વાટકીથી.
| |
| વાસણો ઠાલાં ને વાસણો ભરેલાં,
| |
| તાકે છે મારી સામે.
| |
| તત્ત્વવિદની જેમ ત્યાં જ, અચાનક,
| |
| કોઈ વાસણ ઘરમાં માંડણી પરથી પડે છે
| |
| ને તેનો અવાજ આખા ઘરમાં રણકી ઊઠે છે.
| |
| હું એવી અસ્વસ્થ થઈ જઉં છું
| |
| જાણે કોઈ જીવ લેવા આવ્યું હોય.
| |
| વાસણો અને જીવન વચ્ચે
| |
| હાથવ્હેંત જેટલું છેટું,
| |
| ને વ્હેંત, કંસારા બજારની લાંબી સાંકડી ગલી જેવી
| |
| ક્યાંથી શરૂ થાય ને ક્યાં પૂરી થાય
| |
| એ સમજાય તે પહેલાં
| |
| વ્હેંતના વેઢા
| |
| વખતની વખારમાં
| |
| કંઈક ગણતા થઈ જાય.
| |
| કંસારા બજારનો અવાજ
| |
| ક્યારેય સમૂળગો શાંત નથી થતો.
| |
| બજાર બંધ હોય ત્યારે
| |
| તાળા મારેલી દુકાનોની અંદર
| |
| નવાંનકોર વાસણો ચળકતાં હોય છે.
| |
| ને એ ચળકાટમાં બોલતા હોય છે
| |
| નવાં સવાં જીવન
| |
| થાળી વાટકા અને ગ્લાસથી સભર થઈ ઊઠતાં
| |
| ને એંઠાં રહેતાં જીવન
| |
| હું જીવ્યા કરું છું
| |
| ગઈ કાલથી
| |
| પરમ દિવસથી
| |
| તે 'દિ થી.
| |
| </poem>
| |
| {{page break|label=}} | | {{page break|label=}} |
|
| |
|
| {{BookCover
| | [[File:Kansara Bajar Manisha Joshi back cover.jpg|center|250px]] |
| |cover_image = File:Kansara Bajar Manisha Joshi back cover.jpg
| |
| |title = | |
| |author = | |
| }}
| |
|
| |
|
| [[Category:મનીષા જોષી]] | | [[Category:મનીષા જોષી]] |
| [[Category:કાવ્યસંગ્રહ]] | | [[Category:કાવ્યસંગ્રહ]] |
