જનપદ

જનપદ

કાનજી પટેલ

પ્રારંભિક

• ‘એકત્ર’નો ગ્રંથગુલાલ
• પ્રારંભિક
• સર્જક-પરિચય
• કૃતિ-પરિચય

અનુક્રમ

• 1 મળસ્કું
• 2 સંપૂટમાં
• 3 એક ન ઓગળે
• 4 દવ
• 5 બધુ ભાન ગૂમ
• 6 ઊતરે ધજા
• 7 મસ્તક
• 8 ડચૂરો
• 9 ઢાળમાં
• 10 તરવા ચાલ્યાં ચાંદો
• 11 ખરતાં, મોટાં થતાં માંહ્યથી
• 12 સૂસવે
• 13 ગડભે જતો રસ અડધમાં
• 14 ડેરા ઊઠે
• 15 રાતના હે ધોરીડા
• 16 સોપો
• 17 કોઈ કહેતાં કોઈ નહિ
• 18 ઢંકાયો ડુંગર
• 19 દીવા દીવા
• 20 મોભ ભળે આકાશે
• 21 પછી બધું પોબાર
• 22 હડુડુ ઢુંમ
• 23 અમર બની ગયા છીએ !
• 24 વાયક
• 25 અદ્દલ એવામાં
• 26 ભીલનો મંકોડો ભાંગ્યો
• 27 ચક્ષુતારાગ્રવર્તી વીજાણુ
• 28 ઘૂઘરાનું ઘરમાં જવું
• 29 મોલ લણશે મોલને
• 30 પર્વત વળાવ્યો
• 31 સૂર્ય પર ચન્દ્ર પડે છે કુહાડો થઈને
• 32 અધધ ઉર
• 33 વારુ
• 34 ભણકારા
• 35 ઊફરો ખેલ હાથીનો
• 36 કહે છે
• 37 શૂળ
• 38 કા કહે
• 39 દૈ જાણે
• 40 માગ્યું અને મળ્યું
• 41 માન્યું
• 42 પાર
• 43 માડી જાયાં
• 44 દાઢમાં
• 45 મૂકી દોટ
• 46 વચલી આડી લીટી
• 47 જળકૂકડીના ચકરવા
• 48 અધૂરામાં પૂરું
• 49 માછીમાર
• 50 મરજે ને માંદી પડજે

• પ્રારંભિક

મળસ્કું

મળસ્કું
માછલી પકડવા તત્પર સૂરજ
તળાવમાં ઝાંખા પ્રતિબિંબ
ચન્દ્ર ખાબક્યો તળાવ-દર્પણમાં
માંકડા જેવું પાણી
પડદા પાછળ ઊડતી સંભળાય
કૂકડાના અવાજની સોનામહોરો.
જળ બની લહેરાય ઘર
ઊડ્યાં જંગલ
ગુલાબગોટા જેવા બેડાંની પાંખડી
પતંગિયા થઈ ચાલી.
ઓગળી આછપની પનિહારી
કૂવો ભોંયથી બહાર આવી
વહેંચાઈ ગયો.
બધું વહે.
ઓગળી ચાલી ચળકતી પાંપણો.
ધસમસ આવી ઊભું દરિયા કાંઠે.
કાંઠાના પાણીનું પાતળું પડ ઊંચકી.
નેળિયામાં કોઈ જાય એમ એ બધું અંદર.
ઓગળેલી પાંપણ અંદર જઈ માછલી થઈ.
એના મોંમાથી કૂદી માછલીઓની માછલીઓ.
દરિયો ઊભરાયો, બધે ફેલાયો.
એ પર સેવાળનું પડ.
માછલી શોધે સૂરજ.
સેવાળ પર માંડે કવાયત ડગ.
થથરે સેવાળ પડ.
અંદર હાલતું જળ ઈંડાની જરદી જેવું સંભળાય.
જાડું પડ ફાટે ન ફાટે એવું.
હવે ફાટ્યું.
સૂરજ દરિયામાં રોપાઈ ઊતર્યો
જઈ મળ્યો માછલીઓને.

સંપૂટમાં

મેઘ અને અંધારાની ગારથી
દિશાની ભીંતો લીંપાઈ ગઈ
ખેંચાઈ મેઘ ધારાઓની રાશ
ગામમાં મન પાછું વળ્યું
હું ઘરના સંપૂટમાં.
નળિયાં પરથી નેવાંનાં તોરણ પડીને
ઢગલો થાય
રેડાય અંધારું
વણાય ને પલળે પોત
ભીંતો રેશમ રેશમ
અરધા છોડ હળક ડળક પાણીમાં
આંખમાં ધોળા કાળાની બંધાય ધાર
બને, અટકે, ગોકળગાયનું શિંગડું પાછું માથામાં પેસે.

ફૂટે કૂંપળ આંગળી
પગનાં મૂળ માટી વીંધતાં ચાલે
ડબ ધબકી હ્રદય દાબડી
મોટી થાય દાબડી –
ધબકીથી હફહફે અંધારું.

એક ન ઓગળે

માથે મહુડો
ને ટેકરી પરથી પૂર્વજ મારે હાક.
પાંસળાં થાય પાવો
ગલોફાં થથરે
ડુંગર કોબામાં ગાયો આરડે.

વર્ષાથી ઢીમ નાળિયાં
સાથળ સમાણા કળે પગ અમારા
સૂડાનાં પાંદડાં ઊડે આભ
સૂરજ દીવો રાત થાય
કળણથી પગના રોટલા ઓગળે
માટી ભેગી માટી અમે.
માથું રેલાય
અંગોનાં રોડાં ઢોળાય
એક ન ઓગળે આંખની આ કોડી.

દવ

પહેલાં હથેળી જેટલી ભોંયમાં
ભૂકો સળગે
પછી તંગલા ઊંઘતા મજ્જામાં દીવો ચાંપે
ફૂંક અગ્નિ અને ભડભડ
ભેગાં વહે ઘાસ પર
ટીમરું થડમાં તતડાટ
ખાખરાનો રસ છાલ પર આવે
ચરુંણ ચરુંણ
રસ બળ્યાં કાળાં ટપકાં
દવડાય વેલા
ફોલ્લા ફાટે
તાંબાકૂંપળ લબડી લોથ
ઊના પ્હાણ પર ધાણી કીડી
કાળાનીલપીલ લબક્તા કરવત સાપ કાપે ચાટે
રાખધૂમમાં જ્વાળાચામર ઊછળક પાછી આવે
વધે ઘટે અંધારું ઉપર
વણતાં કોઈ સાળકાંઠલો આઘો પાછો
ધૂણે વાયરો
લ્હાય ડુંગરે
કોતરમાં હોંકારા
વન ઊંડળમાં
આ ટેકરીથી પેલી ટેકરી
હારાદોર તોરણ સળગે
ફૂલ ફગરિયા આગ ટોપલા ઊછળતા
વન આખામાં
સૂકા ભેગું લીલું
મુઆ ભેગું મારે
અક્કડને ઠૂંસાટે
નમતાનાં તોડે ત્રાજવાં
ઘડીમાં ડુંગર ટાલકાં બોડાં.

ઝાડવાં ભોંય ઢળીને ઢગલો
ભેગાં થઈને ઝાઝું બળતાં
હવે માંહ્યલાં મૂળ
ભોંય પણ ધખધખી
ઠેર ઠેર મૂળિયાંમાં ભઠ્ઠા.

સળગે ચોફેર નારિયેળ
અંદર પાણી ઊનાં
વચમાં થથરે તળાવડી
ને તળિયે ફરકે ફણગો.

બધુ ભાન ગૂમ

કલ્પ્યું નહોતું તેવું છે આ.
એનો પડછાયો અડધો અંદર, પડધો બહાર.
ગાંસડી અંધારું
નીચે દબાઈ તરફડે દીવો
ફાંટમાં કળશી પ્હાણા, ગોખમાં હોકલી.
એક વાંસ ચઢી માથાનો મણિ દેખાડે.
કોરે મોરે કરચલું ને માંય મંજરી આંબાની.
એકાદ છમકલું થશે એમ હતું.
આ બન્યું દરમ્યાનમાં જ
જોયું કે
એ ઊછળ્યું, નાઠું.
પૂંઠે ફર્યો ચીપિયો લઈ,
હોલવાયું તો સોપો.
સળગ્યું તો રોટલી શેકાય.
આઘેથી ગોફણમાં પથરો મૂકી રમરમાવે.
ગરુંણ કરતો આવી વાગે ટાલકામાં
ખારી રાતી ધારને જીબ લંબાવી ચાખી
ચાખ્યા જ કરી.
બધું ભાન ગૂમ.

ઊતરે ધજા

ઠીકંરુ થઈ આંખ.
ગળામાં ગાળિયો
છોલાય ચામડી
રૂંવાટી આકાશનું રૂ થઈ ઊડે
ચામડું ઊખડે
પાંજરું ઉઘાડું પડે
ખાલની ગડી વળે ને
ટોપલામાં સીસાનો ભાર
ઉપર છરાનું છોગું.
કૂતરું દાંતનહોરથી ખોલે કમાડ
જાડાં રાસડાંથી કાઢે નકશો
પલાળે દૂધિયાં રાતાં હાડકાં
ચાટે ગરદન અને થાપા
ગીધની થપાટે ભડકે.
હોજરા-અગ્નિ હવે સડી ગંધાય
પરાળ અધકચરો લોયો
કમાડમાંથી બહાર આવે,
રવડે ગૌચરમાં.
ઉનાળે સુકાય
ચોમાસે પલળી થાય ગચિયો.
વાટે કોઈ આઘુંપાછું થાય
બાવળ હેઠ જઈ કાંટા ખાય
જીભ પર રાતા ટશિયા.
પવન-ફરકડી ગૌચરમાં રમણે ચઢે.
ઢોલ બૂંગિયો
મલક આખામાં હોકારાપડકારા
ટેકરી પરથી
ઊતરે ધજા.

મસ્તક

ચાંદા સૂરજ આભ ઊછળતાં કૂવાજળમાં
જળ બિલ્લીના ટોપ
ટોપ શમે જળમાં જળ થઈ.
આંખ ઝબોળે વેલા
પીપળ નાનો બાઝે ઈંટને
જળની સાપણ ખાય ઘુમરિયાં
હિચે ટોડા જઈ હેલારે.
બેઉ ટોડલા જળને તાકે.
કોસ લંબાયા ટોડલિયેથી
જળ પાસે આવી ખમચાયા.
કોસ પોટલાં જળમાં પેઠાં.
જળે ઝળકતું મચ્છીપેટ.
ત્રાંસુ તીર થઈ સરે કાચબો ઊંડે ઊંડે.

ઊંચકાયા કોસ.
જળનાં મસ્તક કોસ ભરાયાં.
વરત ઊલળતા થયા પણછ
કે ચાલ્યા ધોરી.
બાવળ બાવળ બોલ્યા ચાકળા.
થાળે આવ્યા કોસ
ઢળે કોસથી જળની ઝાળ
ચાલે નીકમાં મસ્તક ખળખળ

ડચૂરો

સાંજના ગાડામાં
ભર્યો શિયાળો
સીમની કરોડ પર ચાલે ગાડાવાટ.
ઊડતી ધૂળ કિરણોમાં સોનું.
સૂરજ કાળા ઘડામાં પુરાય.
લબકારા લે કુહાડો જંગલ પર.
ઢળી પડે સીમ.
ગાડાવાળાની છાતીમાં ડચૂરો.
ઝણઝણે કરોડ.
નસોનું તાપણું તતડે.
ચાલે અંધારિયા પેટાળમાં આગિયા ઝરણ.
બહુ દૂર નથી છાપરું.
આઘે નથી હોકો.
નથી છેટો ચૂડલો
ને કરાંઠીએ ચળકતો અગ્નિ.

ઢાળમાં

ઝૂલ્યો મોલ
કૂદી કૂદીને માળે ગાયાં ગીત.
માથાનો દાણો ભરાયો દૂધથી
સૂડાઓને કહ્યું :
આ ખેતરનો ઓતરાદો ખૂણો તમારો
રોજ સૂડાઓથી લચકાલોળ લીમડો, ખેતર.
આવી લાગણીવેળા
હવે રણઝણવાનું ખળું.
રહરહશે કોઠાર
ચોપાડ વળગશે વાતે
ઊલળશે નળિયાં, મેડી.

કર્યું ભીંતે ચિતરામણ.
મારી ભીંતો ભાળતી થઈ.
ભર્યાં ગાડાં.
પાવામાં હલક.
ધોરીડા તો કામઠાથી છૂટ્યાં તીર.
ઢાળમાં અરધે ફસકાયું પૈડું.
ખાંધ બટક્યા ધોરીડા
સૂડા ઝાળથી દવડાયા
એનો ગંજ ગાડા પર.
પાવો ને હલક થયાં નોખાં
અમારું માથું ગાડા ધરીમાં કૂચા.

તરવા ચાલ્યાં ચાંદો

તે રાત્રે
ચન્દ્ર ચાલ્યો ગયો
જળ અને લીલોતરીમાં
સૂરજ દેખાયો ખરો
પણ ઊંડા ધરામાં તળિયે તગતગ ઝીણી ખાપ જેવો.
તે રાત્રે ચન્દ્ર
તર્યો જળમાં
ડરાંડરાં આંખ જેવાં હતાં જળાશયો.
તે રાત્રે
ધરતીએ પડખું બદલ્યું નહીં.
વનસ્પતિની નસોમાં
ભમ્યો ચાંદા પારો.
કૂકડાનો અવાજ સાપજીભની જેમ
ઉગમણા અંધાર ગાભમાં ફરી વળ્યો.
તાંબડીમાં
ચળક્યા કરી જળચાંદાની રાબ.
થથરી આભછારી
તારાઓમાં નાચગાન ને
અમે તરાપે બેસી તરવા ચાલ્યાં ચાંદો

આકાશી કમાનથી છૂટે તીર

જળ વીંધાય નહીં.

ખરતાં, મોટાં થતાં માંહ્યથી

ટાઢું જળ પરોઢિયું.
ઘડો ખળામાં
ઢાંક્યું મુખ.

ઘડીમાં અંધારગાભ નીલ પીળાસોનેરી તાંબારંગી ભડકે બળે
અરુણ અરુણ ઉગમણું
થડમૂળ ઝગારા મારે.

જોયું જળપડદે અંતરવાસમાં
જળપડદામાં કચરકચર ઢેફાથી ફણગો
કદી આભથાંભલો, વળી ફૂદું ઝીણું
ધડાક ઊડે માથું અને ઘેન પામીએ
પાતળશણગ જળફેણ નસેનસ
અડોઅડી વહી ચાલે
ફૂલ ગંધનું મચ્છ થઈને છટકે
લાવા ગાંગરે લહલહ
ઊંડે ગાઉથી છાંટા.


ઊભા આભલે ઊલળી આવે સૂરજ.

વળગે જીભડા એટએટલા
અડાબીડ નસકોરાં
ટશર ઊંચીના ગાજે ડાબલા
અશ્વલગામઅસવાર એકંદર
વાયરો તાતી તેગ
ડિલના ફૂરચા.

દશે દિશાઓ ભરીભરી હેષાથી
લથડે આંખની બાથ
ઝળઝળિયું ધરતીઆભનો સાંધો
ધજા ચીંથરું ભોંય ઠરે
ટાઢી પડતી ચેહ.

થળ ને જળની પેલી ગમ
ખરતાં
મોટા થતાં માંહ્યથી ભંભોલાં પાતાળ.

સૂસવે

સીસાભર્યા શંખ જેવું ગૂમડું
ટોચ ટેકરી ભૂરી
મુખ કેરીનું ડીંટ
નખ વલવલે ડીંટ ચૂંટવા
અંદર આડી પાળ ઝમે
ઘૂઘરી ઝીણું ચમકે તારલા
એમ રચાતું પરું
વરસે બારે મેઘ.
પડખે ડુંગરપોટો ફૂટી ઢળશે.
સીસાનો રાબોટો^*એનો
ગર્ભમાં ગામ સમાવી લેશે.
અમે પલળતા ઊભા થડમાં
સાગપાંદડું ઓઢી.
ચાલે હેલી.
વાગે ડાકલાં જડબે
લોહીમાં ભળતું પાણી.
હાડ બૂડતાં તરતાં જળમાં
લચે ડાળખાં માથા ઉપર
કાટક ઝૂટક ખભા ડાળીઓ ભાગે
પવન કરે જળ હવાપાતળું
ફાટ ફાટ સઢ જળનો
છમકારા ને છોળ રમારમ
હોલવાય સૌ ભેદ.

એકંદર ને ભેગાં
અંજોડાં અંધારાંની કિલકારી
સીસોપોટો સઢનો મ્હાલે
સણકા મ્હાલે દશે દિશામાં.
વણપંખા ઘણઊડણાં
અણચલવ્યાં જ ચલંત
માથાહીણાં ઊમટ્યાં
સૂસવે વખ અનંત.

---

*રાબોટો : માટી અને પાણી ભેગાં થઈ રાબ થાય એ.

ગડભે જતો રસ અડધમાં

ઝાડ તળે
ઊભું રહી
ડાબો હાથ કાન મૂકી પાડે બૂમ.
બૂમ રાઈ રાઈ
ગબડ્યા કરે વગડાના માથે.

પ્રજળે વનમાં વાટ.

ધૂંસરા પર ડચકારો
ઢીંચણે ધોરી
ગાડું તસુભર ચસકવાનું નામ ન દે
ઊંડળમાં ખોરડું
ધડુકે મોભ
ગડભે જતો રસ અડધમાં
પવન પોટામાં
પડી ગાંઠ.

શિયાળલાળીમાં વહી જાય ખોરડું.

ડેરા ઊઠે

સીસમનો ઢોલ.
એવડું ઘર.
એક ભીંત ચાંદો.
બીજી સૂરજ.

સવાયો ગોરંભ
રાત રાતમાં માય નહિ
ફાલે અંધારિયું ફળ

નવા દિવસોની ધમણમાં
ગોબે બાબરી.
એક કિલકારો
ને ડેરો ઊઠે.

રાતના હે ધોરીડા

સ્વપ્નમાં ચાલ્યું તુમુલ.
જાગીને સફાળો ફરી વળ્યો બધી રાતોના તળમાં
શબ્દ ઓગળ્યો અંધાર
વાંકું ચૂંકું નાળિયું
ઘસાઈધોવાઈ ઊંડા ચીલા
પડખે ઝળુંબ કંથારી બોરડી કંબોઈ અરણિ
ઝાંખરાં પર નમૂળી વેલ પીળી લીટી.
નાળિયું સાત જનમથી બોગદું.
અડધી પડેલી રાતમાં
કુટાતા પથ્થરો
તણખા ફેલાવે ઉજાસ.

જતું નાળિયું ડુંગરતળેટી પાસે
અટકી ગયું.

ડુંગરની શિખા થથરે છે
પ્રહરનો ડોળો ઠરડાય છે.

રાતના હે ધોરીડા,
ચંદ્ર ઓગળીને નદીમાં વહી ગયો છે.

સોપો

હશે ઝાડ.
જશે દિવસ.

કઠિયારો.
ન કોઈ આસપાસ.

ઘા
ડઘા
પડઘા
ડઘાઈ
રંભ ગોરંભ વન.

ઝ ઝ ઝાડ
બટ નમશે.

ચાંદાથાળી ને અંધારિયો કૂવો
માંડશે વાત.
વાત-દીવો ભમશે ઝાડ ઝૂમખાંમાં.

જળમાં જેમ મેઘ
એમ ઊતરશે વનમાં રાતના ચાર પહોર.
ઊંઘ લલરતાં ઝાડની નસમાં ફરશે
પીઠ ઊંચી કરતો ડોળ.

પડશે કદી નહિ ઊલનારો સોપો.

કોઈ કહેતાં કોઈ નહિ

રાત આખી
એમાં કોઈ નહિ
રૂમાં સળી ચંપાઈ
જવાળા
પંખી, વૃક્ષ, જન અને જનપદ છબીમાં બંધ
ખૂટ્યા આ પટ પરથી લીલોતરીના મુકામ.

પછી તો ચાલ્યા આભચાટતા ભડકા
મેંશના હાથમાં પરોવી હાથ.
ધૂમ ધીંગામાં સૂર્ય, નિહારિકા
અને બધાં મંડળ શોષાયાં.

રાત પહેરશે કાળા ડાબલા
અંધારું પીએ, આલિંગે, પેઢાટે, નહોરાટે, વલૂરે
રજેરજ.
રજને ઘેરી ફાડે ઉડાડે
ફંગોળે છેવટનાં દ્વારોમાં.

અંધ હિમાળી રાતમાં કોઈ કહેતાં કોઈ નહિ.

ઢંકાયો ડુંગર

પાતાળમાં
એક સુવર્ણરેખ
ટીમરુલાકડા પેઠે તતડ્યા કરે.
ખનીજવાટ પરથી એ વહી આવે.

કડવા લીમડાનો ઢોલ
નખથી શિખ એનો ગોરંભ.

રાત રેડે ચન્દ્ર
તો ત્રાજવાંમાં ભાર.
પડીકું થાય દોરડા પર નટ
જળાશયની હથેળીમાં પરપોટો
અડું અડુંમાં નંદવાય એવો,
વાયરે ઠેલાતો જાય.

તડકાનો લેપ
ડુંગર પર મંડરાય ગીધ
પાંખે પાંખ દોઢવાય.
હવે પાંખો છત્ર થઈ
ઢંકાયો ડુંગર.

દીવા દીવા

ચરુ જેવી રાત શિયાળુ
કોઈ નક્ષત્ર ચઢે છે ને આખડે છે રાત સોંસરું.

આંખ ઓકળી
કલૂખડે મરકત મણિ
આયખું આઘા સૂરજ ખભે કળશ
વનમાં ઘસાય અરણી મંથન દંડ.

ચરુની ઊંડળમાં વીજભર મેઘ
તેજી તોખાર ડુંગરા ભીંતોમાં
ગાડવો ઘી
એનાં અંજળિયાં કહેણ.

પાદર.
ન વેણ.
ડૂમો.
બસ પવન વધે
ઢોળાય શબ્દ પર શબ્દ
દીવા દીવા.

મોભ ભળે આકાશે

ઘાસઘેનમાં શેઢો.
મોલ અમળાય.
તુવેર ગાભા પર પતંગિયું
નવી મૂછ જેમ ફરકે.

કંટી તે કલગી.
નાળિયાના પડખે સીતાફળની પેશીઓના સાંધા ઝળહળે.

ટેકરીઓમાં આછા ઊના સ્નાયુપ્હાણા
ખોબો પખવાજ.
ધબકે ફાડામાં ડુંગર.

તડકો
કૂકડો વહેરે ઉકરડો
નવું ધાન કોઠારે આવે
લીંપણ ઝાંઝર
ધડૂકે મોભારાં
ભીંતો દે માગ
આંગણમાં ઋતુ મોભ સુધીનું ચાલે
મોભ ભળે આકાશે.

પછી બધું પોબાર

પૂંછડીયા અંડ મહોરતા સૂર્યમુખી થઈ
આશય જળથી ભરિયા
સર-વાણી ઓધાન
પછી ઘન
ઘન પૂગે સરવરને
જાય તરંતું લયમાં અપ્-સર.
પાદર અંજળ પૂરાં.
કદોરકોર સરવર પર
ડૂમો ડુંભર^*કરીએ, લણીએ
પર્વત-પડખાં ઘસી ઉતારે રાત
રાત માંહ્યલી વાટ વચાળે વળ્યો ડચૂરો
અંધાર ઢીંચતો વાયુ
ઈન્દ્રિયગ્રામને પીવે
વીજ-સળાવા વચ્ચે ઊતરે રાત
થઈને સાંઠો.

પછી બધું પોબાર
એવે મૂરત પલાણ્યા દીવા
ચાર પગે અંધારું
પીઠ પર સ્વર્ણિમ કેશ
પરોઢી આંખ
સાંઠ સલ્લકી મસળી રાતની
સૂરજ-ગાંઠથી રસ સંચરિયા
તહસ પાઠ
ને નહસ પદારથ.
પદના દાણા અરથ ભૂમિજળ તેજવાયુ બહુ વ્યોમી.

---

*ડુંભર : રસકર દૂધે ભર્યું.

હડુડુ ઢુંમ

કરોડ ખીલડો
ઉપર માથાનો મરઘો મોભી.

વહાણાં વાયાં.

આવ્યાં દેદકાના તાળવા સરખાં વાદળ.
કુશકી મેઘલય ચાલ્યો.
આમેય પહેલેથી
આંગળાંના વળામણમાં હતા ભૂરા વાયરા.
વાયરા આડા રમે હોળ હડદોલ.

ઊભા કણસલે
રણઝણ અવતરે એમ, એવો,એટલો
કે પવનને પણ ધોઈ ઉતારે ભેળવે માટીમાં.

મોભ ભાળે –
ચાલ્યાં આવે નાચતાં જળસાંબેલાં
કાય ઉલેચે ને તળે પરેડાટ
પાણી હવા ધરતીનો એકતાર જીવ.
એમાં જનોઈવઢ
ઊતરે
અગનફળું તલવાર વીજ.

મરઘાંની પાંથી તળે જ્યોત ઝપલાય
અડે, ઢાળે ગોળ કેરી ભીંતરડીને
કોપરિયાં છાપરાંને દુણાવે.
નવા જીવ જેટલી ઊંડી સોડમ સીમ પર
એ સીમમાં પીપળો.

મોભી ફાડમાંથી જુએ –
ચોમેરથી ઊંચે આવી
ગુંબજ થતા વાદળ જીભડા.
વચ્ચે ખળામાં
પીપળો મેડ^*
કાટકાનું વજ્જર હડુડુ ઢુંમ.
ચોટલીથી પીપળો ફાચરાયો.
વજજર ચાંચ પીએ પાટલાઘોનું તળ.

વહાણાં વાયાં.

---

*મેડ : ખળામાં રોપેલું ઊંચું લાકડું જેની સાથે બંધાયેલા બળદ લણણીના ધાન પર ફરે.

અમર બની ગયા છીએ !

એરુ થઈને આભડ્યું
અજવાળું અંધારું.
આંખ આંધળો ડુંગરો
ઊડ ઊડ ઢળનારો.

આઠ પ્રહર આરોગતા
ઝનૂન ડળકતાં ધાન.
તાંતર વાંતર માંકડાં
ઊલ્યાં ભાન ને સાન.

પ્રથમીના પેટાળથી
ઊગ્યાં વખનાં ઝાડ.
તળે તેહની છાંયમાં
ઘેન ઢળ્યા આ વાર.

અમે સોમ પીધો છે
અમે આલોકમાં પહોંચી ગયા છીએ !
અમે દેદિપ્યમાન દેવતાઓને જોઈ લીધા છે.
અમે અમર બની ગયા છીએ ॥

વાયક

મસ્તક સાંજમાં
અરુણાઈમાં પગ.
આ સંધિઓની
ફૂટી પાળ.
જળનું સ્ફુરણ ચઢ્યું ઊતર્યું.

રાતના પ્રાન્તમાં
શરૂ થતા ડુંગરના ઉલ્કાહ્રદયમાં
ચઢઊતરિયા
ચાકરણ કેડી.

પીંજાઈ ઊડ્યા
ડુંગરના વાયવ્ય રેષા
આકડિયાનું રૂ.
હાસ અનર્ગળમાં
મેરુ
એક લય આભ મોભારે

ધધરી વેળ.
એનાં વાયક.
ખનકત રંગત ઘૂઘર.

અદ્દલ એવામાં

હતો ઝરૂખામાં સૂરજ.
પ્રહરનું શીર્ષક ચન્દ્ર.
એની કાખમાં અંધારું
એવામાં.

સાંય સાંય ફૂંકાય નિહારિકાઓ
અન્તરિક્ષ – ગહવરોમાં.
પર્વતો પર, રણકંત મેદાનોમાં,
પવનના ઊડણઘોડા વચાળ
રાતના મોલ પર આકાશ ઝળુંબે.

ઘ્રાણ,
સ્પર્શ,
શ્રોત્ર,
જિહ્વા
અને ચક્ષુ કલવાયાં
રાત અને અંધારાના અંતરપડમાં.
એવા મારગે
અદ્દલ એવામાં અમે ચાલ્યાં.

ભીલનો મંકોડો ભાંગ્યો

રાતને વિશે
છાશવારામાં છ વાર ઢૂંકે.
તાપણું જીવતું રહ્યા જ કરે.
મૂળ, આંતરછાલ, કૂંપળમાં પમાય
પાતાળની હૂંફ.
મળે દેશનો સૂંઘારો કે કીકીના ચાક પર
ચઢે જળનું અસ્તર
ડોળા કરતાં મોટું
એમાંથી ખરતું બોર
દેશમાં નહોતું પૂછ્યું કે
નાવમાં જવાની જળઅસ્તરિયા
આ રીત શું છે ?
તાપણું ફળિયા વચ્ચે
છેવાડિયા ઘરના કરા પાસે
ઢૂંકે છે પેલો ભીલ
છઠ્ઠી વાર
ત્યારે

આભલામાંથી મનપવન સરીખા
પ્રગટી આવ્યા પૂર્વજ બાળવેશે.
આંખ મીંચીને
ગાઈ એક સાખી
કે ગોળા પરથી જળઘડુલીઓ ગબડી.
એમાં છેવાડિયા ઘરનો ગારભીંત કરો
ભીંજાઈને
હેલળી ઢગલો.
ભીલનો કરોડ – મંકોડો એ ઢગલા તળે
ભાંગ્યો.

ચક્ષુતારાગ્રવર્તી વીજાણુ

પંચમહાભૂતો,
તન્માત્રાઓ, મન, બુધ્ધિ અને અહંકાર
તેમજ ચૌદ રત્નો સહિત
રહે રત્નાકર સંવત્સરો પૂર્વે.
કો’ક મેરુ સંવત્સરમાં
ઓત્તરખંડની સામુદ્રધુની સરી દરિયાના જળ પર આવી.
નીલનસિયાં જેનાં જળ,
ક્વચિત અતિઘન અંધાર અર્ક
મદ્યે શ્યામનિબિડ જાંબુ કાલિન્દી સમ.
મૂળથી શાખાને આરોહે અંકોડભરી વલ્લી.

ઈન્દ્રનીલ મેઘ ધરે ચરણ,
એકાધિક પ્રકારે ભૂમિમાં રોમાંચ સ્ફુરાવે
રેષરેષ વિલસે રક્તટશર ગર્ભજળ સામુદ્રધુની

કાલાન્તરે
સામુદ્રધુની ઘૂમે ક્ષિતિજની ધાર પર્યન્ત.
સાત સમુદ્રો પર મોરપંખ ભમે.
સન્નદ્ધ રન્ધ્ર શર અંગ સ્યંદ અનંગ.
તરંગ અનુપ્રાણિત અમ્બ રન્ધ્ર
લવણકણ રણક તમ્બૂર
આકાશગંગના છંદ
એક લેહ રઢિયાળ આકાશવર્ષીય આયખાને
કરે
ચક્ષુતારાગ્રવર્તી વીજાણુ.

ઘૂઘરાનું ઘરમાં જવું

આરંભ
અંધારા
સમુદ્રતળિયે જળઓળા
અંધારવેલ નહોરા ભેરવે દિશાઓ પર
વાવાઝોડાં થઈ ફાલે પાણી
આગ પેટાવવાની ભૂંગળીમાં ફૂંકાય વાયરો
ફૂંકમાં વાસ રણકે
ભૂંગળીમાં વાયરો જળ
જળ અદદ્દલ અગ્નિ
અંધાધૂંધ છેદે જળ પવન ધૂળ તેજ આકાશ
ચન્દ્ર અંકોડો
સમુદ્ર ઊંચકે
ને ગાલ્લું ઉલાળ
લોઢ માથે ઠલવાય
રહી જાય કેડ સમાણો કાંપ.

ધરતી કરે પ્રદક્ષિણા
ચન્દ્ર હોલવાય પ્રજળે
મંડલમાં ઘડભાંજ કરે સૂર્ય
આકાશ તારા ચપલક
મેઘ વીજની જુગલબંધી
સંગત વાયુની
માંકડાફાડ તાપ
ખદખદ કાંપરાબ
લ્હાય

ઊકલે ચર્મવસ્ત્ર
ફચકે પેશીઓ
નોખાં કાંસકાં
માંસ સ્નાયુ થાપા ખોવાય.
દશદિશ રસાયણ પાણી
હાડ સંગ રાબ ઘરોબો બાંધે
ઊંજણ કરે પંડનું
સૂર્યની ચઢ ઊતર
તારનું અંધારામાં ભીંજાવું
ઠારનાં ધાડાં
ધરતી, જળ અને આકાશનું ઊકળવું.
માથા સમાણાં કાંપ ડળ,
ગ્રંથિઓ મલીદો
હોલવાઈ છાતી
ખાલ ખરકલા ગરકાવ
બચે હાડ કણી
રસે રસાયણ પાણી
અવશેષ રહેવું માથાની મીંજનું
એમ ઊભાં ઊભાં જ અમારું અશ્મ થવું
ઋતુઘૂઘરાનું
પાછું
જળના ઘરમાં જવું.

મોલ લણશે મોલને

ભાગતી રાતના
તારોડિયામાં
વડવો.
સીધો એક તાર.
ત્યાંથી અહીં સુધી વાટ વીજાણુભરિત.

કાલે સાંજે
તો અણુઅણુમાં મને વાવ્યો
રાત
હજુ હમણાં તો અધવારી.
આ વહી ચાલી વાઢ વેળ.

છો ખરતા,
ઊગી ભલે આથમે મોલ
પવનચાક
ઘૂમરી
શેષ પહોરે બે.

મોલ લણશે મોલને

પર્વત વળાવ્યો

પર્વત વળાવ્યો જળાશયના કાંઠા સુધી
જાય ઊંડો કોસ
ઝાંખો શિખરી ડેરો
રાત ખડકાળ
તગ તગે જળરેખઝરણ
થરકે વેલડું
પવન થાય જળ
વાંસ વાચા
ઘ્રાણ વનશરી મોર
જળ ત્વચા
રાત સ્ત્રવે પર્વતથી.

વાવાઝોડું
થરકે પર્વત દીવો
પાંખ ધરે ચેતાઓ
ખરલમાં સૂર્યચન્દ્રનાડીની રાત ઘૂંટાય

પર્વત જળરેખ થઈ
રાતના વેલડાને વીંટળાય.

સૂર્ય પર ચન્દ્ર પડે છે કુહાડો થઈને

માંકડાં મયૂર,
ફણાસર્પ તૈલી કોડી ચીપક્યાં ભીંગડાં,
ઘર્ષમાન વન, ભડભડ ખીણો, મીંઢ શ્યામ ખડક દ્રવસ્ત્રાવ
આંખ પડ્યાં ફૂલ એવો શેરીનો કિલકાર.
કાષ્ઠમાં ઊંડે અગ્નિ
એવાં ગરજે ઊર.
ગૂંથપ્રવેશ અવિરત
સર્યા જાય રાસડાં
ગૂંચ વગર ગૂંચાયેલાં
આદિ અન્ત દેખાય
પણ ઊકલે નહિ
ભૂશિર અણિયાળ અડે ઉદરમાં
સામુદ્રધુની પી જાય ભૂમિને.

બધું મચ્યું મચ્યું

એક નસમાં
સૂર્ય પર ચન્દ્ર પડે છે
કુહાડો થઈને.

અધધ ઉર

રાત હતી ત્યારે શેરડી રાડું
આંખો પહોર પેરાઈ થઈ
કિચૂડાઈ સંધિ
કે આવ્યું ફૂંગરાતું કાંગરા પર
વચોવચ સૂરજને પાછો ઢૂંસાથી ઢાંક્યો
આગળ પાછળના મારગનો ભારો કીધો
પાની ઘસીને સગડ બધા ભૂંસિયા
પરથમ પ્રાણતોર
ગભાર કેડે ઘેરિયા.

કાચા થોર
કૂણાં પાનપલોળિયાં
કચસૂર ફૂલણિયાં દૂધ
વાળ્યા આંખ ફોડણ પરપોટડા –
એવા ગભારપોટામાં
સંધોક્યાં બીજ – અંગાર અને રાખ
પેખ્યાં પાતાળ
સકળથી કીધા વેગળા
આંટીઘૂંટીમાં આંકી આંતર્યા
ખૂંદી ખોદી તળમાં સંભર્યા
વાટના રાજી વળાંકમાં
દીધી ચાંગળુક વૈખરી.
એકે ય વેળા વગર
ખાબક્યું હિંગળોક વાડીમાં
છલ્લક ઝલ્લક ઉગમઆથમઓતરદખણ.
પહેરેલા જામા
જામા ઊડણપાવડી
પાંખો શગ છરાળ નસ ત્રંબાળ
વાડીમાં ફરુંગે.
એ રેડે અધધ ઉર
ને તરબોળ અંધાર.

વારુ

વેળા બપોરી
એને ઘૂંટે ઘડે આંકે ભમરો.
ભમરો કહેતાં
સટીપટી નહિ –
આંટ મારે રાતને.
રાત ભોરિંગ કાળું પાતાળ.
પાતાળ કેવાં,
કહો કેવાં ?
તળ વિનાનાં.
બપોરી તળ ઝરી ગયું છે.
જંઘા પર
પાતાળી ભમરો
સૂંઢ રોપી
પીવા આવ્યો.
વારુ,
ઝીણા ઘૂંટડે.
જો એમ હોય તો – હા.

ભણકારા

પહેલા ભવની ડૂંટી.
મઘમઘી કસ્તૂરી.
ચકળવકળ મોવટી^* ફટોર આંખ.
ધરાનાં બોલ્યાં ઓતરાદાં દ્વાર.
વાણી અને સતના બેડામાં
ડળકે પાણીરો પડછાયો
ફેર કૂવામાં ગોળ ઊતરતાં પગથિયાં
માંય આંતરે ઝરૂખા.
જાંબુજળ ઉદર.

બધા ભણકારા
આવી ઠર્યા છે તળિયે.

---

*મોવટી : નેવાંનાં નળિયાં તળે વળીના છેડા મઢી લેતી કોતરણીવાળી પટ્ટી.

ઊફરો ખેલ હાથીનો

રોમથી પ્રવેશે કીડીના વાદે
પછી
ખેલ હાથીનો.

ખાતર – ઢગલો વેરતાં
ભાગ્યા
ચોમેર
વીંછી અંકોડિયા,
ખજૂરાં એક સામટાં.
બધો ગામ–પથારો ખૂંદી કાઢે.
ઊંચી બેસણીની ધોરી નસ પર લુંબઝુંબ.
ગગડતા ઢાળમાં
તાજી ગણેલી
પથ્થરની હાર પર ફદ પડે.
ગોંદરે અટવાતા પગના કાંસકે ચઢી ઊતરે.

પાર વહેળો.
અહીં કુહરમાં માતરિશ્વા ભૂરાંટો.

ઠામમાં ઘટ્ટ
વેરાય તો પ્રવાહી.
સવારી વાયુ પર
વાયુથી વાયુ.
ઊફરો ખેલ હાથીનો.

કહે છે

કહે છે –
જનક જનનીએ
દેશકાળથી ઊફરાં જઈ
માંડ્યા ઓધાન.
ગુરુએ પાઠશાળામાં પાટડા પર
ને ભીંતે
આળખ્યાં દિશા ને ખૂણા.
જનમથી ઝમ્યા કરે કાળ
દિશા ને ખૂણાથી.

તાણા શેના વળી વાણલા
વણાય કઈ પેર પોત.
જળને રુદિયે ઊઠતી
ઊંડી રટણા ઊંડી.
સૂર આજ થયા ગાભણા
એવાં દેશ અને કાળ.
જળ, અંધાર ને વાયુડા,
ઓ આભ, ધરતી ને તેજ
ઘેરાં ઓરાં થજો એક કે
આવ્યા ગરભજળ ઝમી ફૂટ્યના
સટપટિયા અણસાર.

શૂળ

જળમાં આંખની હોડકી તરતી મૂકી
પાળ સહેજે કેડવંકી થઈ
આંખજળ વહી પહોંચ્યાં મેદાનમાં
રાવટીઓ નાખી.
ટોચ તળ પાતાળમાં
વેરાઈ જવાનું વહેંચી લીધું.
છાલનો ગંધચરુ
અંધારામાં ઊડ્યો.
થડ ખાલીખમ.
કૂખ તો ઊકળતી દેગ.

સંકોરો અગનિ.

પવનથી ઠાઠાનો પોટો ભર્યો
વાયરો પીને રાડ કરી
કાય ખાંડીને કીધી રાબ.

રાબ ફૂંકારો પેટમાં
પેટ દેશે રાતું જળ
રાતા જળથી ભરિયાં ભાંડ
ભાંડ ઉતાર્યા ટેકરે
ટેકરે દીધું શૂળ
શૂળ મેં તને
તેં મને શૂળ.

કા કહે

         મેઘરાજા, વાત કહો ને.
મેઘ કહે,
         ત્યારે હું અષાઢી હતો.
તો આજે અષાઢી થાઓ.
આપણે વરસીને તળેટીમાં ઊતર્યા
અંધાર ઉજેહમાં ઓગળી
જઈ પહોંચ્યાં તળના તળમાં
થયાં ઊસ.
મેઘાજી, આ તો બધું એકંદર.
કેટલીય વાર આ વાત પાઠફેરે સાંભળી છે.
ક્યારે ક્યારે, કહું ?
જ્યારે પટ પર ઉલ્કાઓ ખાબકી.
ખીણોમાં ઊતરી પવન જંપી ગયો.
મોંઢુંય ન સૂઝે એવા વનમાં ટપક્યું
ચમક્યું ભમરાળ મધ.
બધી વાત–પહેલાં–પછી–ની રીતમાં નહિં.
તળ પર ભાંગ્યા ઢેકે મરડાય રંટાય
અડવડ અખશર મંક.
માપે જોજન ઊંડા પહોળાં
ખારઊસ ને પાણીનાં છેટાં,
વરાળના ફેર એની જણનારીથી
વરાળથી વરાળનાં છેટાં
એટલા જુગનાં
જેટલાં મલક આખામાં ઝાડપાન.
દવડાયેલાં કાળજાં
પાણીમાં ન માય એટલાં ખાર ઊસ
પાંજરાંમાં દવ, બળતરા
ફાટે ટાલકાં, કંપે હાથ
ખારાં કપાળ ને આંખો તીખી
પાણીથી છેટાં તે કાંઈ ઓછાં ?
માયાવી અસ્તર પર મંકોડા.
મંક બધા રંક.
મેઘજી,
આતો વાત અમે જ અમારી માંડી.

મેઘજી ચળ્યા
મુશળે ઊતર્યા
અમારા છેડા મુશળ તળે એક
ખાર ઊસના ઘમસાણ વચ્ચે
અમે એક આંખ.
આંખ કહે
કહે
કા કહે ?

દૈ જાણે

પછીનું
કે વચગાળાનું તો કોણ જાણે.
હમણાંની વાટ છે છેટાની, લાંબા પથારાની
પણ પહેલાંથી અંદર હતું એનું શું ?
જોનારાએ જોયું છે.
બધો ઘમરોળ મચ્યો ત્યારે
હાથોહાથ કામમાં મંડી પડ્યું.
મારા–તમારા વેશમાં હોય પછી
કણકવા^* ય કેમ કરીને પડે ?
મેળાપ પહેલાં
એનું રૂંછકુંય નહોતું એટલી તો પેં^* કરીએ.
એવી પેં નો પાર કાંઈ આધાર ?
ઠેઠની પાર હોય
ન યે હોય.
જળ જળમાં ગુલતાન હશે
જળ જળમાં ગુલતાન હશે
ભોંય ભાવિમાં સંભાળતી હશે
તેજ મીંચકારતી હશે અંધારમીંદડી
વાયરાના લટિયે ગાંઠ વળેલી હશે
એમાં અભાન હશે
આકાશનો ઈન્દ્રિય વગરનો ભૃણ
બધું એના ઠામમાં ઢાક્યું
એ વેળાએ આવતું
જોનારાએ જોયું છે.
કાળા પાણીના ઉંબરે એનો પગ અટકી ગયેલો
એનો ગજ વાગ્યો નહોતો
અંધારિયા મધપૂડા વખતે
સજીને એ ઢૂંકી રહેલું ઢોળાવ પર
અણુથીય અણુ છિદ્રથી પેઠું
પછી ફેલાતા બીજની ગોળ કિનારીઓ નંદવાવા લાગી હશે.
મોટા પવનના સંઘાતમાં
ઊછરેલી વનકઠીને ઊઘલાવી
બરાબરનો રંગ રચ્યો
આંખના એક ઊલાળામાં
સો યે કાટલાં કૂવામાં
હમણાનું
વચગાળાનું
પછીનું,
પહેલાંનું તો દૈ જાણે મારો.

---

*કણકવા : વહેમ,
* પેં : બાંયધરી

માગ્યું અને મળ્યું

દરપણ પાણી વેલ નાડીમાં લપકારો
પીળાં કાળાં ઝાડ
શંખ ગરજતા.
ફફડે ઝાડઝાંખરે ફસાયાં સાબર
શિગાળાં રૂપાળાં
વસતિવગડા એક મેકમાં માથાં મારે
ડુંગર કાઢે અણી
ટોચ પર આવ્યાં વિમાન
વિમાનોમાં વાયરો ઝરૂખા ઘડે
તળેટીમાં ગઢની રાંગ પર જનાવર
ગઢના દરવાજે શિખા સળગે.
હણ્યો તેં જ બાપને
ચાખવા લવતી નસની જણનારીને
ઘી રેડ્યા કાઠિયા જેવું
ભડભડે માથું
ચેહ બાઝી ધરમૂળને
અવળસવળ સાંધા
ચેહ ટાઢવવાની રીત આટલા કેટલામાં
ક્યાંય ઊછરતી નથી
જળ અંધારા અને આકાશને
બાંધતી વાચા નાભિમાં ગરુંણે
પેટાળમાં ઘોડાખરીઓ પછડાય.

દેવ,
તમારા પાણીનો અંતરપટ ઉડાડી દો
નાભિ અને વાણીના મેળ કરી આલો
પવનને ઝાઝેરો પવન કરજો
રચો અજવાળું ઘોર અંધારા જેવું
ને અંધારું લાખ વાર કાળું.

તમે થાઓ.

જેવું માગ્યું
તેવું મળ્યું.

ઘોર જળના અંધારામાં
દેખાય દીવાદાંડી
ઘી પીધાં મસ્તક ભડભડે
નાડીઓમાં દરપણ લપકારા લે.

એ તો એવું જ.

માગ્યું અને મળ્યું.

માન્યું

માન્યું.
પૂર્વમાં ઊગવું.
અગ્નિમાં ઝગવું.
ઉત્તરમાં આકાશને આંબવું.
વાયવ્યે ગોળાનું ઊડવું ધજા થઈને ધજા.
હેઠે ઊતરવું પશ્ચિમે.
ઓસરવું ઠરવું નૈર્ઋત્યમાં.
દક્ષિણ થડ ફરતી બેઠી નસમાં
ટપ હોલવાઈ જવું.
ઈશાન ઈશાન.
વાયરાના ખંધોલે બેસી વાયુ થઈ જવું.

માન્યું બસ,
માન્યું.

કશું કહેવાનું નથી.

પાર

શઢ લોખંડી ઊડણ પ્રાણ
અવ્વલ પાંખહલેસાં
બત્રીસેય કોઠે લેહદીવા.
રેશમ
પરોઢી ઘંટી
હીરા
નાની ધબકતી રાત
લીલારો
ઘીની નાળ
તારક્સબ અને સોનાંભર્યા જળના જીવ સરખો ઠાઠ.

સૂર્યચન્દ્રતારક નેતા.

ટહુકે ટશિયો
ભાંગી ભોગળ પ્રગટે સોડમ
ભંડકિયાં સ્રવે
એમ આરત બોલે.
એવી આરત આ કાંઠાને પવન કરે.

પવન,
તળના તળમાં ઊતરો લાવામાં.
ઊર્જા પાર જઈ ફૂટો
પંખીપેટા અરુણ ગભારમાં.

માડી જાયાં

એટલે તો મોંકાણ છે.
દીવો ધરી
એ આકાશપાતાળ ઉકેલવા સંચર્યા છે
સુંદરની સોડમાં દીવો મૂકે છે.
ખીલ્યું ફૂલ જોયું કે ચૂંટ્યું
ઉપર હોઠ માંડી પીધો રસ.
થૂ–થૂ– થૂઈ.

પછી ફૂલ પર ખુલાસી વમન કરે.
ફૂલના મૂળમાં, ભોંયમાં, ખાતરપાણીમાં,
બીજમાં, પર્યાવરણમાં શોધે છે
દોષનાં કારણ.
નજર ચુકાવી ગાંઠ ગૂંજાનાં વિષાણું છોડ પર ગોઠવે છે.
હાથ લાગ્યું બધું ભોં ભેંગું કરવા
વરુબાપાને સમરીને
ભૂત ભવિષ્ય વર્તમાનમાં
વાયરો વાઢતી તલવાર વીંઝે છે.

ખમા ખમા.

તલવાર ગઈ.

મૂઠનાં જતન કરો.

ભાઈ, આપણે એક માડી જાયાં છીએ.

દાઢમાં

બસ એક પરપોટીએ જ
જળના માથે
ધીંગાણું કર્યું.

એક રાડ.

કાંઇ પરપોટીનો સવાદ નહોતો અમને.
અમે તો
બેઠા હતા
પડવા પૂનમ ચંદન રાતના માળે
એ ઘડી
જળને ઊગી પરપોટી.
ઝાઝા દિવસ
એથીય ઝાઝેરી રાત મથી
વલોવ્યાં માખણની પાળ બાંધી
વાર તહેવારે
સારા હીણાએ
પરપોટી ભેગા અમે પરપોટી
પાણીનાં ગોઠિયાં.
સોયની અણીના કરોડમા ભાગથી ય નાનાં
નવ છિદ્ર પહેલાંથી જ પરપોટી પર.
એક ખાટી લહેરખી
ભમ્મર ભાલા લઈ પરપોટીને દાઢમાં
રાખી રહેલી
પરપોટીને રમાડી રમાડીને
જળ પર ફોડી.

તારા સુખમાં પરપોટી ભાગ પડાવતી હતી ?

મૂકી દોટ

દીવો બળે શેરી રાત
છીંકોટતાં ખીલે વછૂટ્યાં.
ઘોષી થયાં આકાશ,
આ ઘર.
ડોલ્યો મેરુ ?
કોઈ યાન ?
ઉલ્કા ?
ઊંહું.
ગરજન ગોરંભ કર્ણગહ્વરે હજુ
પણ સાબૂત નથી.


ફૂંક છેદથી
વહાવ વાયુને.

ગવાક્ષે સૂર ઊડે ઉપરણો
સીમાડે આવી આંખ
કોઈ ભાન વગરના જીવે
વાવાઝોડામાં મૂકી દોટ.

વચલી આડી લીટી

આઘે ને આઘે
ફંગોળાય છે ફાટી ધૂળ થતું કમઠાણ
એમાં ક્યાં નજર ?
કેવા અંતર ?
સુખ, પીડાનાં શા મૂલ ?
કેવી વાત બરાબર બોલતા, ન બોલતા
બોબડાતા જીવોની ?
થોથરભર્યા પગ
અબજો કિરણો ખર્વ નિખર્વ દિશાઓ
કારણની કૂખમાં.
ફરતા ગોળાની બધી બાજુએ
ફળ વધતું ચાલે છે
દરેક નવા પદમા નવી મીંજ
બધી જ બધી મીંજમાં
નવા ફણગાનાં કારણ.

હમણાં પૂરા જીવતા, ઘડીમાં અડધા ઠરતા,
વળી બીજી ઘડીમાં પૂરા ટાઢા જળ
ઊંચા માટીલોઢ
એક ઠામે ગતિ,
બીજે આભ ઊંચો ગતિરોધ.
અંજવાઈ ગયેલાં અંધારા
કબૂતરી અજવાસ
એક અને વળી નોખાય.
એક ટીપામાં સરોવરનો ફેલાવો.
અડધો કાચો ચન્દ્ર સરોવર શિરામાં
સૂર્ય અણોહરો ધમનીમાં.
પહેલી પળમાં હજી તો ખડક.
તંતુઓ થતા ભાગી છૂટતાં પાણી.
ચોમેર સત સંધોકાય
ભેગા અસતના તેજાના.
અહીં મૂળ ઊંડા દાંત ઘાલે
તહીં ઊફરાં મૂળ, ડાળખાં અમર ઊંધાં
ઓ કારણિયા પૂર્વજ,
ઘડીવાર તો જંપ.
કૂખને પારો દે.
વચલી આડી લીટી
ભૂંસી નાખ સદંતર.

જળકૂકડીના ચકરવા

હે કરોડ-રજ્જુ,
આ નવાણ આઘાં ચાલ્યાં.
કોઈ પાણીગર
અંજલિમાં ઉતારો જળ.
કોડીલી વાણીએ માંડ્યો આવરોજાવરો.
દિવસરાતના કીધા વાંસ.
ભેગાં જોતર્યા હાથ પગ ને પાંખ
એટલે તો
રોજ દેશ
વળી નિત પરદેશ.
જોયા દેશ ધકેલે
ધારેલા પરદેશમાં.
માટીથી મૂર્તિ
એ ભાંગીને પાછી માટી
માટી ફોડી આણવાનું આકાશ.
ભુલાયેલા ઊંડા કંદ હજુ સૂરજ પીએ
ને કોઢમાં ચઢાવે તીર કામઠા પર
કમાન પાર ઝગતગે અદીઠ, મનઘડ કસ્તૂરસોનાં.

તળાવ ઢાંકવા
તે નાખેલી
ઝીણી જાળ પર
સાંજે જળકૂકડીના ચકરવા.

અધૂરામાં પૂરું

બધી નિશાની
ઊડી ગઈ.
અધૂરામાં પૂરો
બી મૂકનાર નોંધારો.
વહેળાને કાંઠે
એણે રટ્યા કર્યુ
કોણ જાણે શું યે.
વહેળામાં થવા લાગ્યા હોકારા.
ડુંગર કોબો અગ્નિથી
નહાતો હતો.
ભમ્મર મધપોળો અગ્નિને પાતો હતો.
વહેળાની ધાર પર
મહુડા ડાળે ઘોડિયું
અંધારું ઘૂમણી ઘાલતું હતું.
ઘોડિયું હિલોળે ચઢ્યું.

રૂપ વગરની વેળામાં
ઋતુ અને વહેળો
અંધારું ને મહુડો
ઘોડિયું મૂકીને
ઊડી ગયાં

માછીમાર

રાતદિવસનો એકાકાર.
અજવાળાં અંધારા તાકે જળને.
ઝળહળે અંધારું જળઘરમાં.
તીખીનીલ જવાળા વસ્ત્ર થઈ ફરકે વાયરામાં.
અંધારુ નીસરે બહાર
ફેંકે જળમાં જાળ
જાળમાં ભરાય જળ.
અંધારું જળને પાટિયા પર ગોઠવે
છરાથી કાપે
કટકા ગોઠવે
ચૂરો કરે કાળા વરસાદનો
કટકા પર ભભરાવે
શણગારે ફૂલોથી.

મરજે ને માંદી પડજે

વડવડવાઈ
પિતર માવીતર
એક કૂખમાં ગબડેલાંના હાથમાં
ઊગ્યો
આંખ ફૂટડાનો વેલો.
આંગણમાં
જાદવાથળીમાં
ચઢઊતર છે
મરજીવાઓના મશાણીયા ઠામની.
તંબૂર લઈ
ગળું ઘૂંટી
ઊડવું પોકારવું
ઝળહળ વાહિનીઓ કાઢી
ફુલાવી કરી વાંસ
ઊતારી મોકલી દશદિશ
જોવાનું.

દેખાય –
વળતાં પાણીના નક્ષત્રમાં
સામી નદીએ ચઢતાં માછલાં
રાનીપરજ બીજડાં તગતગે.
આકાશથી ઊતરતો કૂખનો સેજારો.
રાતમાં ભરાઈને
કૂવો દિવસ જોવા ઊફરો આવે.
દહાડો ઊગે ને બુંધાં દેખાય.

ગુજેરી^*,
મરજે મરજે ને માંદી પડજે રાતી ગુજેરી.
સાંકડી સૂની શેરીમાં
આ છેડેથી
પેલા છેડે ગબડી ગબડીને ધૂળ ખાજે
પડજે આખડજે
ફાંટ ભરીને રોજે
તારા હણીજાને સંભારજે.

---

*ગુજેરી : પેટ છૂટી વાત કરાય એવી સખી, વ્યાપક અર્થમાં ‘બધી કુદરત’.