સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા

અરધી સદીની વાચનયાત્રા — ભાગ ૧ થી ૪

સંપાદક: મહેન્દ્ર મેઘાણી

સંપાદકનું નિવેદન

અમૃત ‘ઘાયલ’

અમે આજ...

– – –

આદિલ મન્સૂરી

પળ આવી કોને? મળે ન મળે સફારી પાર્ક વચ્ચે દરિયો રોકો પાર ઊતરવાનું ગઝલ – મૃગજળ... કોઈ રણને... ગઝલ

આનંદ બક્ષી

સબક યહી હૈ

આનંદરાવ લિંગાયત

આંબેડકરની વ્યથા

આનંદશંકર ધ્રુવ

ચારિત્ર્ય એટલે શું? પૂર્વજોનો સાહિત્યરસ એ બહાર! આત્મસંસ્કારથી શોભતી આ

ર. એમ. મેરીલ

એક અંધનો સવાલ

આર. કે. સિંહ

બિલ ઇચ્છા

આર્ટ બુકવોલ્ડ

ખરાબ લોકો : સારા લોકો

આર્નોલ્ડ બાકે

ગ્રામજનોની દિલેરી

આલફ્રેડ ડગ્લસ

કવિતાનો ઘાટ

આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઈન

ત્યાં સુધી

ઇન્દીવર

— તબ સમજા નહીં

ઇન્દુ પંડ્યા

સમજણ

ઇન્દુકુમાર જાની

સંભારણું

ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક

મગજને ભમાવે છે

ઇનુસભાઈ વીજળીવાળા

પેરેશૂટ કોણ પેક કરે છે?

ઇન્દુલાલ ગાંધી

ભૂલવા બેઠાં…

ઇલા પાઠક

માની શીખ

ઈશા-કુન્દનિકા

અંધારી રાતે દીપશિખા અધૂરો સૂર ઝીણાં પાન પર મખમલિયાં ભરત

એબ્રહામ લિંકન

આંગળી ઝાલીને એને દોરજે!

ઈશ્વર પેટલીકર

આખ્યાનનું હાર્દ કામમાં સુવાસ કોણ સંતોષશે? સબધો પાડોશી

==ઈશ્વરભાઈ જે. પટેલ અજવાળું કરનારા

ઈશ્વરભાઈ પટેલ

દુકાળ ટાળવાની દિશામાં કેડસમા પાણીમાં – ઈશ્વરભાઈ પટેલ

ઈશ્વરલાલ ર. દવે

સાહિત્યનું લોકશાહીકરણ

ઇસ્માઇલ યુ. પટેલ

એકમાત્ર ઉકેલ

ઉત્તમ પરમાર

કુલાંગાર

ઉદયન ઠક્કર

સેલ્લારા ઉપેન્દ્ર પંડ્યા જૂનું ઘર

ઉપેન્દ્રનાથ ‘અશ્ક’

ભાઈ

ઉપેન્દ્રાચાર્ય

ચારિત્રયવાન એટલે —

ઉમર ખય્યામ

રુબાઈયાત રુબાઇયાત

ઉમાશંકર જોશી

અગસ્ત્ય પછી બીજા ઋષિ જાગી જશે! ઓસવાતો આત્મા વત્સલમૂરત લાગી આવતું હોય તો — માભૂમિની હૈયાલક્ષ્મી “સો વરસનો થા!” શોધીશ મા! આજનો વિદ્યાર્થી [1] આટલું જરી ભૂલશો નહીં — ગૌરવ-પ્રફુલ્લિત યૌવન ફલશ્રુતિ એ વિભૂતિઓ ક્યાં છે? જવાહરની અભીપ્સા અજબ પુષ્પ માનવ્યનું હૃદયમાં પડેલી છબીઓ [1] વસુંધરા હૃદયમાં પડેલી છબીઓ [2] મૈથિલીશરણ ગુપ્ત કયા જંગલમાંથી ઘડી લાવીએ? કવિ-સપૂત હૃદયમાં પડેલી છબીઓ [3] આપણે ઉઘાડા પડ્યા એ દુભાશે લેશ જો — એકાદ ખૂણામાં પણ — ઇતિહાસાચાર્ય ટોયન્બી લીલી વાડીઓ નિર્માણ કરનારા “શાળાનું નામ ઉજ્જ્વળ રાખીશ” ભોમિયા વિના જઠરાગ્નિ હતાશ તરુણ પેઢી તિજોરીની કૂંચી ‘મહાભારત’માં માનવતા દે વરદાન એટલું “….જાગશે!” લીલો સામાન્યજનની સ્મૃતિ લપડાક કોને? વ્યાસની પ્રતિમા ગરમ કરવા! જંપ્યા વિના જીવનરસથી ભર્યું ભર્યું ગામડાના કવિ ૧૮૪૮માં! ત્રણ વસ્તુઓ મહામાનવ પીડિતોનાં ગીતો કલાકારનું જીવનકાર્ય ખિસકોલી યોગ્યતા પ્રાર્થના — પણ ઉત્તમ કાવ્ય ‘બાર નહીં ખખડાવું’ એ જ કીમિયો ધુમાડાના બાચકા હસતો સંતકવિ સહજપણે ઉમેરાયા — તો ન્યાલ થઈ જઈએ બેઠા બેઠા તોલ કરે છે કાનમાં કહું? જીવનની ઉત્તમ ક્ષણો મોઢામાં અમી છૂટે નહીં! એકલ યાત્રા ખુશમિજાજ! જીવનનો કલાધર બસ, એટલું જ જીવનનો કલાધર બાણપથારી કાવ્ય-રત્નો માનવતાની મંગલકથા અખૂટ જીવનરસ — — —તોય ઊભું કામ ને કામ! બંગબંધુ મુજીબ પ્લેટોના ગ્રંથનો સાર આપનાર ગુજરાત મોરી મોરી રે કવિતા અને કવિ પંચમી આવી વસંતની કેવા કેવા પ્રભો... ‘હોઠે સ્મિત... હૈયે કરુણા’ આવતાનાં એંધાણ પારખનાર ભારતીય સંસ્કૃતિના કવિ ઉત્તમ વિવેચકો

ઉર્વીશ કોઠારી

“વલ્લભભાઈનો જય હો!”

ઉશનસ્

— આ છેલ્લો માણસ  એ તું જ! બધી જ બાના સમું — આવે છે સવાર! કોણ જાણે? કેવું રંગતાળી કિતાબોમાં ધન્ય ભાગ્ય એ જિંદગી બીજું કોઈ કામ બાકી નથી કો’કે કરવું પડશે જગાડું? કોણ? રામની વાડીએ ગાંધીનિર્વાણ દિને છાતી ખોલી જોયું તો?

એઈન રેન્ડ

કાયદા

એકનાથ

જનાર્દન જોવા છે?

એન લિંડબર્ગ

ભૂલી જઈએ!

એન. એન. સચીદાનંદ

આપણા ફાંકડા ફિતૂરીઓ

એફ. એલ. લ્યૂકસ

રહસ્ય

એચ. ડી. શૂરી

અકરાંતિયા સામે મધલાળ

એલ. પી. જેક્સ

કેળવણી

એસ. નિહાલસિંહ

મર્યાદિત સરમુખત્યારશાહી?

એસ. કે. રામપાલ

ભેરુ જલ્લાદ?

એસ. જયપાલ રેડ્ડી

અંતિમ લાલસાને જીતનારો

એસ્થર ગ્રેહામ

જગતને જોવાની મજા

‘ઓબ્ઝર્વર’

કબરોની કતાર

ઓલિવર ક્રોમવેલ

અહીંથી ચાલ્યા જાઓ!

કનુભાઈ જાની

એવું રૂપ લીધું!

કનૈયાલાલ મુનશી

“બહોત ખૂબ” એક પત્ર

કન્ફ્યૂશિયસ

વૃદ્ધ

કમલા પરીખ

સૌથી નાના ધારાસભ્ય ઋષિ અધ્યાપક

કમલેશ સોલંકી

કોણ ધક્કા મારતું હતું?

કરસનદાસ માણેક

કોની છે આ ધીંગી ધરતી? મારી કવિતા અંતે! ગમે છે! છતાં માનું — મોહ્યા મોહન સબૂર, ઓ માનવી! ખોવાઈ ગયું જીવન અંજલિ થાજો! — —એવું જ માગું મોત! હજુ વરસાદભીની... એક સપનું મુજ ખોવાઈ ગયું શતાબ્દીનો જલસો! હરિનાં લોચનિયાં

કરસનદાસ લુહાર

આડત્રીસ વરસને અંતે — એ સ્પર્શનાં ફૂલો...

કલાપી

મારી કવિતા આપની યાદી ‘કાન્ત’ પર પત્રો અંધારે... એક પત્ર

‘કલ્કી’

દલો તરવાડી

કાંતિ ભટ્ટ

આબરૂ અને કીર્તિ ભંગારના ફેરિયામાંથી રેઝરનો રાજા!

કાન્તિ શાહ

“— એવું કાંઈક કરોને!” અગ્નિ અને રાખ લોકમત કેવી રીતે કેળવશું? આ પ્રેમને લાયક બનશું? સૌમ્ય મૂર્તિ કોચલામાં નહીં પુરાયેલાં

કાકા કાલેલકર

— એવી નામના મેળવજો! એ પાપ ધોઈ નાખવા — આત્મીયતા ને અલિપ્તતા એક ઝટકે ઉખેડવાનું એક મોટું આશ્ચર્ય ગદ્ધાપચીસી માધુકરી આજનો વિદ્યાર્થી [3] કેળવણીથી સિદ્ધ અપત્યપ્રેમ કે અપત્યનિષ્ઠા? અધ્યાપક માટે ઉપાસના-મૂર્તિ ધાક કે ધીરજ? અધિકાર આનું નામ અંત્યોદય આપણો રાષ્ટ્રીય રિવાજ ‘અલ અમીન’ ખાખી અને ભગવો કોણ ટકાવી શકે છે? નકલી નહીં કરેંગે ગલતી જીવન-દર્શન દેશભક્તિ ને દેશસેવા ચિઢ હી મર ગયી હૈ આંધળા ન થઈએ દુષ્ટતાનો નાશ કરવા — ધર્માધર્મનો વિચાર ધર્માન્તર અને શુદ્ધ વિચાર આપણને ખાઈ જશે તેજસ્વિતા પહેલી “એ પુસ્તક આપી શકીશ નહીં!” “ભગવાં ઉતારવાં પડશે” સાધુવેશ વિનાના સંન્યાસી શૃંગારનું સાચું દર્શન શૂર સંગ્રામકો દેખ ભાગૈ નહીં ગાંધીજીના થઈ ગયા એક પણ સુકૃત્ય કર્યું હોય તો… કુશળ માળી એટલે વીસમી વખત “ત્યાગ કર્યો હોય તો — ” સ્વરાજ પછી દુઃખનો પ્રારંભ પ્રેમળ જ્યોતિ તારો દાખવી દોહન કરનાર નીકળશે હરિને ભજતાં એકલો ગાંધીજીનું સ્ત્રી-હૃદય ધર્મયુદ્ધના નિયમો જીવનકલાનું લક્ષણ સારો ખેલાડી પાપીનો પણ પ્રતિનિધિ લોકોનાં હૈયાંમાં પેસવા શ્રદ્ધાનું પ્રતિબિંબ સનાતની છતાં સુધારક જીવવું એટલે ધર્મ-માર્ગનું ભાથું મારી વાચનકથા વિચાર-કલિકા

મણિશંકર ર. ભટ્ટ, ‘કાન્ત’

હિંદમાતાને સંબોધન જલધિજલદલ...

કાન્તિ ભટ્ટ

તોફાનને નોતરો! હતી ત્યાંની ત્યાં જ? કોણ કેદી, કોણ મુક્ત?

કિરણ ત્રિવેદી

પ્રજાનીય સંડોવણી

કિશનસિંહ ચાવડા

પુણ્યપ્રકાશ અરધી સદીની કલાસાધના

કિશોર રાવળ

દાદાની દાદાગીરી કિશોર વ્યાસ દીપશિખાઓથી ઓપતું પત્રકારત્વ જેવું લખાયું, તેવું છપાયું!

કિશોરલાલ મશરૂવાળા

કાકાસાહેબ : જીવનદર્શન કૂવો અને હવાડો એક જ કસોટી કોશમાંથી જડી આવે તેમ કલ્યાણનો માર્ગ દેખાડનાર અવિશ્વાસ ક્યાં સુધી? નબળી સાધુતા પરપોટા બુદ્ધનું સ્મરણ કરાવનાર

કિસન સોસા

ક્ષણ બની ઠીક થયું! ખંડિત સ્વપ્નના અવશેષ

કીર્તિદા શાહ

ગાગરમાં સાગર

કુંજવિહારી મહેતા

સાતત્ય વિનાનું શિક્ષણ

કુસુમ દેશપાંડે

માથા પર નહીં

કુસુમબહેન હ. દેસાઈ

ગમે ત્યાં થાય તેવું કામ

‘કૂપમંડૂક’

દેશપ્રેમ — દેખાડાની ચીજ?

કૃષ્ણપ્રસાદ પટેલ

“તે કરતાં બસ શું ખોટી?”

કૃષ્ણલાલ મો. ઝવેરી

માઈ, માઈ, કૂતરી વિયાઈ

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

સંન્યાસ સ્વમાન —

કેથેલિન રેઇન

પ્રીતમના ઓરડા

કેદારનાથ મિશ્ર ‘પ્રભાત’

કાલ-પુરુષ

કેનેથ ડેવીસ

ઊખડતાં મૂળિયાં

કેશુભાઈ દેસાઈ

ખૂણામાં પડેલો જાગતો જીવ

કેશુભાઈ પુ. ચૌહાણ

ચંદાની માસી

કેશુભાઈ ભાવસાર

એ સમન્વય ચૂંટણી-સુધારાની ઝુંબેશ

ખુશવંતસિંહ

નેવુંમે

ગ. મા. પિંપરકર

કળિયુગની ગાંધારી

ગંગાબહેન વૈદ્ય

“તો મને દુઃખ થાત!” અમૃતસંજીવની વિદ્યા

ગંગાસતી

મન નો ડગે

ગગુભાઈ પુનશી

અવળી દોરવણી

‘ગની’ દહીંવાલા

ચાલ મજાની આંબાવાડી — – જે પૂનમના ચાંદ સમ... કૃશિકાર જગે... તમન્ના

ગયટે

— તો

ગાંગજી શેઠિયા

અમૂલ્ય જડીબુટ્ટી

ગાર્ગી વૈદ્ય

બુરખાની અંદર, પણ ઘરની તો બહાર

ગિજુભાઈ બધેકા

“આ તે શી માથાફોડ!” “કેટલી વાર કહેવું?” પુસ્તકાલય એટલે મહાશાળા ગિજુભાઈની બાલવાર્તાઓ ચોકમાં દાણા નાખ્યા છે ગિજુભાઈની વાર્તાઓ મૂળ નાનપણમાં

ગિરાબહેન સ. પટેલ

પોતાનો નિયમ: પોતે જ દંડાયા!

ગિરિજાકુમાર માથુર

બૌનોં કી દુનિયા

ગિરીશ ગણાત્રા

જ્ઞાનયજ્ઞનો આચાર્ય

ગીતા પરીખ

ઘસરકો

ગુણવંત પંડ્યા

આ તે કેવું?

ગુણવંત શાહ

માંદા પડવાની સાધના માઈક પરથી વહેતો ત્રાસવાદ કાવ્યપંક્તિ જીવવાનો વહેમ આરામખોર પ્રજા : હરામખોર નેતા વેગળાં ને વેગળાં જ! સુવાસની અનાસક્તિ કપરું જટાયુ ઓરડામાં યુનિવર્સિટી! સહજ સાધુતા સંતોને બગાડવાનું બંધ કરો! જીવનની મોટી અમીરાત —આવી પજવણી અનોખી અમીરાત એ સન્નારીને મળ્યા છો? વીણી વીણીને વખાણો! સેવા “તમને ખાતરી છે કે..?” રક્ષણ પામેલો ધર્મ જ રક્ષણ કરશે દીવાલની પાર ધર્મની ઓથે ગાંધીને અન્યાય : આંબેડકરને પણ અન્યાય ‘સ્ટોપ હીયર, ઓર જેન્ટલી પાસ’ અનોખી પ્રભાતફેરી નિભાડામાં પાકીને આવેલા હુંસાતુંસી તફાવત નિખાલસ વાતો પ્રાણઊર્જા

ગુણવંતરાય આચાર્ય

દાસત્વ સામે મોરચા નાના નાના ગાંધીઓ... સોરઠી સંસ્કૃતિ

ગુણવંતરાય પુરોહિત

...એટલે મારી બાને બળતરા નહીં! ગુરુદયાલ મલ્લિક મારી માને ગમશે?

ગુલાબદાસ બ્રોકર

પત્નીને મશીન નથી બનાવવી “ઊભા રહો, કૈંક સરસ વંચાવું!”

ગુલામ મોહમ્મદ શેખ

‘કયા જલમનાં પાપ...’

ગુલામ રસૂલ કુરેશી

બોલવાની જરૂર ન પડી

ગોપાલ કૃષ્ણ ગોખલે

અપવિત્ર વિચાર કરતાં પણ ડરીએ

ગોપાલદાસ જી. પટેલ

સંસ્કૃતિના તાણાવાણા

ગોરધનભાઈ શં. પટેલ

ચાલતી પકડે!

ગૌતમ બુદ્ધ

કર્મ પરથી જ

ગ્રેગરી સ્ટોક

આવો, અંતરનાં કમાડ ઉઘાડીએ! કિશોર-અંતરોનાં કમાડ ઉઘાડીએ!

ચંદ્રકાન્ત બક્ષી

જનતાની ઝુબાન પર જન્મેલી તે બધું જ નથી, છતાં... ડૉક-મઝદૂર

ચંદ્રકાન્ત કાજી

દુઃખી થવાના દસ રસ્તા ગૂંગળાતા કિશોરો

ચંદ્રકાન્ત દત્તાણી

–

ચંદ્રકાન્ત પંડયા

“બોડીને તાં વળી કાંહકી કેવી!”

ચંદ્રકાન્ત શેઠ

શોધ સમજણ તે આપણા બેની તું છે મારી અંદર તેથી —

ચંદ્રવદન મહેતા

એકડે એકથી મમીરો

ચંદ્રશંકર પ્રા. શુક્લ

ગરીબાઈને પણ ટપી જનારી

ચંદ્રશંકર ભટ્ટ, ‘શશિશિવમ્’

નીરખતું કોણ? અલપઝલપ દર્શન

ચંદ્રશંકર મ. ભટ્ટ

બોદો રૂપિયો!

ચંદ્રહાસ ત્રાવેદી

તર્કની તલવારથી...

ચંપકલાલ વ્યાસ

‘ક. વિ.’

ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચાર્ય

“વરદાન પાછું લઈ લો!”

ચતુર કોઠારી

પુરુષની કઠોરતાનો ઉપાય

રામકુમાર ચતુર્વેદી ‘ચંચલ’

પરીક્ષા કી ઘડી

ચન્દ્રકાંત ટોપીવાળા

સજીવન સ્મરણવાસીઓ

ચન્દ્રકાન્ત મહેતા

રૂઢિ-બંધન વચ્ચેથી સાહિત્ય-શિખરે ચન્દ્રવદન મહેતા ઑફિસર કાયર ભમીએ ગુજરાતે “હનમોદાદાને કે’જો કે —” કૉલેજોમાં પુસ્તક-ભંડાર

ચમનલાલ

રાષ્ટ્રપતિ

ચાઇમ વાઇઝમેન

ચમત્કાર

ચાર્લ્સ ગેટ્સ

શીદને?

ચિનુ મોદી

દરિયા વચ્ચે... ઠીક છે, ‘ઇર્શાદ’, કે... ઓસની લાગે તરસ...

ચિનુભાઈ ગી. શાહ

આનંદની આરાધના

ચિનુભાઈ પટવા

આપણા લોકો!

ચિનુભાઈ પટવા

સમાજવાદી ધોરણે નોકરીની શરતો સંતોષી તે સુખી

ચિમનલાલ ભટ્ટ

મારું વતન

ચીમનભાઈ અમીન

“આ તો ખાડા બરાડવા લાગ્યા!”

ચુનીભાઈ વૈદ્ય

દાદા ધર્માધિકારી

ચુનીભાઈ શાહ

સ્વતંત્રતા અને સીમા

ચુનીલાલ વ. શાહ

પાછલે બારણેથી

ચેરીઅન થોમસ

રમતના મેદાન પર જ?

છોટુભાઈ જો. ભટ્ટ

અમારા માધવકાકા

જગજીવન ના. મહેતા

દરેક માણસ

જગદીપ વીરાણી

વા વા વંટોળિયા!

જગદીશ ચાવડા

જીવ ન ચાલ્યો —

જગદીશ જોષી

ધારો કે — —

જગદીશ વ્યાસ

નહિતર...

‘જટિલ’

તારા હાથમાં આપણે

જતીનભાઈ દલાલ

ચા-નાસ્તો

જનક દવે

પ્રસન્ન પ્રતિભા જમિયત પંડ્યા — —

જયંત કોઠારી

અનન્ય ચરિત્રારેખા ક્યાં ક્યાંથી પોષણ મેળવ્યું લોકોને સાહિત્ય તરફ વાળવા પારિતોષિકોનું મૂલ્ય ઊર્ધ્વલોકની યાત્રાએ અમારાં બા મોટી સમાનતા નાનું ઝરણું સત્યકામ વિદ્યાપુરુષ : જયંત કોઠારી

જયંત પલાણ

શેણે?

જયંત પાઠક

ગઝલ સાચના શહીદ કવિતા માણસ શરદનું સોનું ક્યાં છે? થોડો વગડાનો શ્વાસ શૈશવની સાંજ

જયંતિ દલાલ

તાજમહાલ ન વેચતા!

જયંતીલાલ માલધારી

“પંડિતજીને જરા કે’જોને!” આ વાલો!

જયંતીલાલ મો. શાહ

અટંકી યોદ્ધો કાંઈક કહેવાનું

જયંતીલાલ સો. દવે

— ખોરડાં નીંભાડો મારા નાથનો

જયન્ત પંડ્યા

કોઠે કોઠે ઝળહળતા દીવા કર્નલ સાહેબ

જયન્ત પાઠક

કર ઊંચા કરી — ક્યાં સુધી? એક વારનું ઘર તાવડી તે તો મા જ! નળિયાં રાજસ્થાન વરસાદ પછી વગડો એક એવી તે પ્રીત અમે કીધી — — ઠેલો પાછો વળું... હું ક્યાં છું? – — કવિતા... નથી જોઈતું આભ... શૈશવના એ દિવસો! પાકેલા પાનની પીળાશ ઉનાળો કવિ ઓછો, કસબી વધારે બચુભાઈનો પત્ર : સ્વર્ગના આંખેદેખ્યા હાલ વનવાસ વતનના પહાડોમાં માણસ બનવા માટે

જયપ્રકાશ નારાયણ

તપનો સવાલ નથી જયમલ યાદવ ગીત કોનાં લખું, કોનાં નહીં? જયરામ રમેશ એકલા આર્થિક વિકાસથી... જયવંત દળવી શોખ મેજેસ્ટિક ગપસપ સાહિત્ય-મંદિરનો ભક્ત જયશંકર ભોજક, ‘સુંદરી’ થોડાં આંસુ, થોડાં ફૂલ જયા મહેતા થાય છે — જયાબહેન અમીન ભલામણ જયેન્દ્ર ત્રિવેદી પ્રેમાનંદનો પુનરાવતાર ઉમાશંકરને ઈર્ષા આવી! શું કર્યું? જવાહરલાલ નેહરુ દિમાગી ફર્ક ઉસ પાર —! — બગૈર આપકી મદદ કે લડાઈ કા તજુર્બા આપ કી જાયદાદ એકએક ઈંટ.... અણલખ્યો પત્ર સંસ્કૃતિની કસોટી મનુષ્યનો આત્મા બહુત મંઝિલેં બાકી હૈં મેહનત કરનેકા સમય આઝાદીકી મશાલ તરક્કી કા અંદાજા વસિયતનામું ભાષા કા હાલ બાપૂ : મેરી નજર મેં જશવંત મહેતા ઉપવનોમાં જાનકી પટેલ રાંધવામાં કેટલી કાળજી લો છો? જાવેદ અખ્તર — જાહ્નવી પાલ ૭૪ થયાં, તો શું થયું...? જિતુભાઈ પ્ર. મહેતા ઉબેણની ઝાંખી જિતેન્દ્ર કા. વ્યાસ અંતિમ ઇચ્છા જિનવિજય પુણ્યપુરુષોનાં કીર્તન જિમ કોર્બેટ મારા અનાથ મિત્રો જીવતરામ કૃપાલાની ગાંધીજી આધુનિક હતા? જુગતરામ દવે ખવાઈ જતા પાયા આનંદી સત્યાગ્રહી હરિજનોના ગુરુ પળપળની કીમત પીંપળવાડીથી બારડોલી હાથે કરી કેમ હારી તું જા? વટવૃક્ષની કથા બાલમંદિરિયું અન્તરપટ ચકલી ચકીબહેન બાપુ અમર રહો! ધૂન જે. ડી. દોષી યાદદાસ્ત જે. એન. ટંડન આજનો વિદ્યાર્થી [૨] જે. એમ. પટેલ ફાસીવાદનું અસલ સ્વરૂપ જે. બી. પ્રિસ્ટલી વિકરાળ પ્રશ્ન જેઇમ્સ ફ્લેચર કવિનું કામ જેક ડેન્ટન સ્કોટ કદર કરવાની કળા જોન ડગલાસ સ્પ્રીંગલ બેધારી તલવાર પર જૈનેન્દ્રકુમાર પળે પળે શહીદ જોન બ્રીક્સ આ પુલ! જોન મેઈઝફીલ્ડ છાપખાનાની શોધ... જોન સીઝકો એટલું ભૂલીએ નહીં — જોન હંટ શિખરોના સમ્રાટની સલામીએ જોરાવરસિંહ જાદવ છગન પટલ જોર્જ કોલમેન કેવી રીતે જ્યોતિ દૈયા વિધવાની ઇચ્છા જ્યોતિભાઈ દેસાઈ જિમ કોર્બેટ જ્યોતીન્દ્ર હ. દવે ખોટી બેઆની પુસ્તકાલયની વિરુદ્ધમાં “હું થોડો ગાંડો થયો છું!” નાનકડી જીભ જ્યોત્સ્ના શુક્લ ડુંગરા દેખાતા નથી! ઉપલક વાતોના ભીતરમાં જ્યોર્જ કેન્ટ બેલડાં સાહસોનો સ્વપ્નદ્રષ્ટા જ્યોર્જ બર્નાર્ડ શો મૃત્યુ પામું તે પહેલાં રમૂજની રીત ઝવેરચંદ મેઘાણી ત્રાજવડાં ત્રોફણહારી અમારે ઘર હતાં... જીવતા મહાકાવ્યની ગાથા કયે અખાડે જશું? કોણી મારીને ઢૂંસાં અને દાણા સર્વત્ર ગોળાકાર મુનિશ્રી જિનવિજયજી કંડારેલું મહાકાવ્ય હાલો ગલૂડાં રમાડવા જી રે! જીવનવાટ અશ્રુપાત નહીં — આંતરવ્યથા ઉબેણને કાંઠે ઉપેક્ષા કરતાં શીખવું જોઈશે વાતવાતમાં ‘શામળિયોજી આવ્યા’! તંત્રી માટે જરૂરી પરંપરા એ ભાવનાને જાગ્રત કરવા જ! દુઃખની પતાકા ભલેને બાપડું આવો! સાહિત્યકાર અને શિશુ કવિધર્મ છાપાને વ્યક્તિત્વ નિષ્ઠાનું ગુંડાઓનો ડર ત્યજો! ઓતરાદા વાયરા ઊઠો! સંસ્થાઓથી દૂર રહેજો એક જ કલગી વેણીનાં ફૂલ વર્ષા સાહિત્યની સાગરવેળ સાહિત્ય-સંગીતનું જોડું સ્વત્વ ન ચૂકજો નાટ્યલેખકની સાધના અંદર પડેલું મંગળ તત્ત્વ “ઘી-ગોળનાં હાડ!” છેલ્લો કટોરો તરુણોનું મનોરાજ્ય હું દરિયાની માછલી ખલાસીના બાળનું હાલરડું આગે કદમ — કોદાળીવાળો — કસુંબીનો રંગ કજિયાળો — — — દાદાજીના દેશમાં — — સાહિત્ય ને ચિત્રપટના સંગમ પરથી સોના-નાવડી ‘સોના-નાવડી’માં ગુંજતો ધ્વનિ વાચનરસ કેળવવો છે? ચોરાનો પોકાર... — નાગડાના વિચારોની ઘટમાળ પહેલું ટીખળ વાહવાહ દરિયો માતા, તારો બેટડો આવે! — લીલો રંગ નવ કહેજો! મા-ઘેલો બાળ ગુજરાતી સાહિત્ય-સમૃદ્ધિ ઊર્મિના ઉમળકા વિરાટ સોબતીને ઓળખ્યા વિના રહ્યો નીંદર જોડે સંવાદ જાગેલું ઝરણું સ્વર્ગેથી વિદાય ઝંડાવંદન — ઘોર સાહસ... મહારોગ... જાગો જાગો રે... સાગરે પાણી... નીરધારા રે... હું વિચરીશ મોતીની ઢગલીઓ મોતીની ઢગલી : ભાગ ૧-૨ આનું નામ તે ધણી! કાંધલજી મેર ચમારને બોલે જટો હલકારો ઝૂમણાની ચોરી ઢેઢ કન્યાની દુવા દીકરાનો મારનાર દેપાળદે ભાઈ! ઝવેરભાઈ પટેલ સચ્ચી સમાનતા ઝાકિર હુસેન જિન્દગી બનાને કા કામ આશિક કા જનાજા ઝીણાભાઈ દેસાઈ આપણાં બાળકો બાળકના ઘડતરમાં ઘર પૂનમલાલ નિર્મળ દીવી નમીએ તુજને વારંવાર સાફલ્યટાણું મારે જાણવું છે સ્વાધીનોનું ગીત — — ચિરઆસ્વાદ્ય વિરહગીત — — જાનૈયા મેઘ... પુત્ર-પ્રપૌત્રોને નહીં કહીશું? વશીકરણ ઝીમલી મુખરજી ચંદનની અગ્નિપરીક્ષા ઝુલફીકાર અલી બુખારી અહેમદાબાદકે લોગોં ઊઠો! ઝોહરા સેગલ આખરી પડદો ટી. એલ. વાસવાણી તમે ટૉમ મહોની પાળેલો સંચો ટોમસ આ કેમ્પીસ ઈસુને પગલે ટોમસ કાર્લાઇલ ઝરણું ટોમસ મેકોલે મહાન કવિ... ત્યાં સુધી જીતી શકશું નહીં! ડાયલ ઠાકોર તમે કહો તો — ડાહ્યાભાઈ ના. મિસ્ત્રી ‘ઢોંગી કો ગુજરાત’? ડી. ડી. કર્વે ગામ અને જ્ઞાતિ જ? ડેનિયલ માઝગાંવકર નાનકડી જિંદગીમાં... ડેમિયન વ્હીટવર્થ અંતિમ છબી ડોંગરે મહારાજ એક મિત્ર ડોનોવાન પેડેલ્ટી રક્તપિત્તથીય વધુ ભયાનક તનસુખ ભટ્ટ ઝંખના તુષાર પુરાણી સિતમની દાસ્તાન તોજાબુરો સાતો વાંચવાની વેળા ક્યાં છે? તોશિયો ઇશી રોજ ઊઠીને ત્રિભુવન વ્યાસ અજવાળી રાત ખિસકોલી મારા ઘરનો વાઘ સંધ્યા ઉષા શિયાળો — — – દક્ષા વ્યાસ નિરાંત દલપતરામ કવિ વિવિધ ઋતુઓનું વર્ણન એક શરણાઈવાળો કેડેથી નમેલી ડોશી એક ભોળો ભાભો — આબુનું વર્ણન ઊંટ કહે પિતાની સેવા માનો ગુણ છંદ ભીંડો ભાદરવા તણો — અડચણ... મિત્ર પ્રતિ ઉક્તિ દલસુખ ગોધાણી બાબુભાઈ દશરથલાલ શાહ ત્રણ મીરાં દાઉદભાઈ ઘાંચી “ઝહર ક્યા કરેગા અસર...!” દાદા ધર્માધિકારી “એવાં ભાગ્ય ક્યાંથી?” હનુમાન બનો! શિક્ષક અને બાપ કાયરતાથી ક્રૂરતા સુધી ઈમાનદારીનો અભાવ — તો કહાં ધોયેંગે? આસમાનમાંથી ટપકી પડી છે? આંદોલનો બે જ વસ્તુ મારું સામાન્યત્વ યુવતીઓ પડકાર ફેંકે દામોદર ખુ. બોટાદકર જનની અમારી ગતિ જનની મૂક્યું જ્યાં નામ નાનું... – દિગંત દવે “ત્યારે મને ઉઠાડી મૂકજો!” દિનકર જોષી ટાવરનું ઘડિયાળ બગડી જાય ત્યારે ઝીણા અને ધર્મ દિનેશ શાહ ભરત-મિલાપનું વર્ણન દિમીત્રી શોસ્તાકોવિચ એટલા માટે દિલખુશ દીવાનજી “તેથી દીકરા મટી જતા નથી!” સૌથી મોટું કમનસીબ દિલીપ કોઠારી આંજતાં ન હોવા છતાં વહાલાં દિલીપ ગુહા અઠવાડિક વાહનબંધી દિલીપ જોશી મ્હેક… દીપક બારડોલીકર કોઈ તો આવે! જાણે છે અમૃતનો પ્યાલો પિવરાવો પી લઈએ તડકો તારો પ્યાર વિશ્વ જોતું રહ્યું ગઝલ ઘોળી જોઈએ ખીલે છે ગુલાબ જોઈએ તડકો હજી પણ અગર ઓ મારી જન્મભૂમિ! મા હોય છે ખોલાય ના ઓ અજનબી! કહી દે છે હજી પણ ખીલે છે ગુલાબ! દીપક મહેતા ગુજારે જે શિરે તારે સાહિત્ય અકાદમીનાં ૫૦ વરસ પ્રજ્ઞામૂર્તિનો વિચારવૈભવ દુલા ભાયા ‘કાગ’ ચડી છાતી પરે તૃષ્ણાને જોબન આવ્યાં ઊડી જાઓ, પંખી! વાણી તો અમરત વદાં… આવકારો મીઠો આપજે ધોવા દ્યો દુલેરાય માટલિયા કયું વ્રત વધે? દુષ્યન્ત પંડ્યા “એ પણ મારા જ દીકરા હતા!” કોને રોઉં? દેવજી મોઢા તે દેશ છે મારો દેવજી રા. મોઢા — પંથ બાકી હજો! દેવેન્દ્ર પટેલ “હજી પડ્યો છે...” દેવેન્દ્ર ભટ્ટ દેવ દોલતભાઈ દેસાઈ માવજતનો મંતર એ તો એની સાથે હોય જ આક્રમણના વમળમાં પ્રાણવંતા પૂર્વજનું તર્પણ ધનવંત શાહ અવિરત જ્ઞાનયાત્રા ધનસુખલાલ મહેતા રંગભૂમિના મધ્યાહ્ને ધર્માનંદ કોસંબી માતા સમાન ધર્મિષ્ઠા મોદી સેવકોની ટંકશાળ ધર્મેન્દ્ર માસ્તર ‘મધુરમ્’ રંગભૂમિનાં ગીતો અસ્મિતાના જ્યોતિર્ધર ધર્મેન્દ્રસિંહ ચાવડા અંજામ : ભંગાર અને મોત ધીરજબહેન પારેખ કાંડાંની કમાણી ધીરુ પરીખ મોતીભાઈ અમીન ધીરુબહેન પટેલ — ધીરુભાઈ ઠાકર સ્વસંસ્કારનું ભાન કરાવનાર લોકનાયક આઠ સદીની કથા ભાવકને સુરુચિપ્રદ કોઈ તારશે, તો આ વાણી જ શબ્દો પત્રમાધુરી ગુજરાતી વિશ્વકોશ ધીરુભાઈ મ. દેસાઈ અનેક ગુણોનો વિકાસ ધ્રુવ ભટ્ટ મહાન દર્શનોના મૂળમાં જાદુ ચાલ જાગીએ! રાનમાં ક્યાંક… નગીનદાસ પારેખ આરાધ્યદેવ : જીવન બાળસાહિત્યને નામે લેખનની મુશ્કેલીઓ રોજિંદા જીવનનું વ્યાકરણ “—તે પુસ્તકમાં જ શોધજો!” અનુવાદની કળા એક ઉદરમાંથી બીજામાં— માંગલ્યને ગાતી કવિતા નગીનદાસ સંઘવી પરખ ઇતિહાસની વિકૃતિ કારણ કે— નજીબ મહફુઝ હુશિયાર અને શાણો ‘નચિકેત’ છેલ્લા શ્વાસ સુધી બગાવત નરસિંહ મહેતા મેહુલો ગાજે ને — ભોળી રે ભરવાડણ નાનું સરખું ગોકુળિયું કૂવો હોય તો... નરસિંહરાવ દિવેટીઆ – શાંત ખૂણામાં મધુર વીણા નરહરિ પરીખ એમાં નવાઈ શી? વાચન-વિચાર-લેખનના તપસ્વી મહાદેવભાઈની ડાયરી નરેશ ઉમરીગર દરજ્જાનો ખ્યાલ નરોત્તમ પલાણ તસવીર પીધી! નરોત્તમ પલાણ આંખો છલકાણી નર્મદાશંકર દવે (નર્મદ) વળાયે નહીં પાડ — સ્વદેશાભિમાન નવનીત સેવક ઘાણીના બળદની વાત નવલભાઈ શાહ જેવું ઘડતર આવતી પેઢીને એ નહીં મળે ધર્મને જીવવાની વાત આજીવન સત્યાગ્રહી ધન્ય પોણો કલાક નવલરામ જ. ત્રિવેદી થોડામાંના એક — યાદ આવે છે ગ્રામજીવનનું ચિત્ર નવલરામ પંડ્યા એ વિદ્યા શા કામની? નવલરામ લ. પંડ્યા તાક્યું તીર મારનારો ઓથારિયો હડકવા જનસમૂહની આરસી નાથાલાલ દવે રાત થઈ પૂરી ધરતી હિન્દુસ્તાનની સોનાવરણી સીમ લોકજીવનનાં સ્પંદનો ધરતીના સાદ — કારવાં વાવણી તરણેતર નેનથી ગૂંથાય... નાનાભાઈ ભટ્ટ ક્યાં લાંછન છે? ઠંડું મગજ નવીન કેળવણી એટલે? ઘરમાં જ દેવાળું? પ્રજા તેજસ્વી હોય તો — અભણોના વેદના લહિયા આવા ભગવાન ન ચાલે નાનાલાલ મહેતા સાવધાન! એ નારાયણ દેસાઈ અગ્નિવીણા આત્મયોગીની ધૂણી સૂતેલા ગુજરાતને બેઠું કરનાર ખુલ્લું ઘર અનુપમ સખા એન્ડ્રૂઝ આત્મતનયા મીરાં ‘પણ જીવવા દેશે કોણ!’ નિરંજન ત્રિવેદી ખોવાયા નથી! નિરંજન ભગત ત્રિવેણી-સંગમ સંઘેડાઉતાર — સચિંત અને સક્રિય ‘પથેર પાંચાલી’: જોયા વિના કેમ જિવાય? કાયદો નહિ, કવિતા પશ્ચાતદર્શન થશે ત્યારે — હેતે ઝાલ્યો હાથ નિરુપમા શેઠ, અજિત શેઠ એક વિધવાને કારણે નિર્મળા દેશપાંડે વિચાર ગળે ઊતરે તો જ નીતિન વિ. મહેતા રાહ કોણ જોશે? નીના ભાવનગરી સંસ્કૃત કવિતા ‘નીરજ’ મેલા એક મશાલકા તુમ્હેં મરને ન દેંગે કારવાં ગુઝર ગયા અબ યુદ્ધ નહીં હોગા-નહીં હોગા! નોર્મન કઝીન્સ શબ્દોનો રણકાર ન્હાનાલાલ કવિ અરુણોદય લઈ જા હરિનાં દર્શન એ જ સાચાં મૂલ! — પુણ્યપ્રદેશ — ફૂલની ફોરમ... સરોવર ભરિયાં... પિતા!... ભારતસંતાનોનો નિત્યધર્મ દેવી દુખહારિણી માવડીએ દીધો — પટ્ટાભી સીતારામૈયા ત્યાં સુધી — ‘પથિક’ પરમાર તો ખરા! પન્ના નાયક કપાયેલી નાળ તમે શું કહેશો? — પન્નાલાલ પટેલ વિશ્વાસનું વાવેતર પરમાનંદ કું. કાપડિયા વિરલ ગુણાઢ્યતા પર્લ બક પ્રેમની હત્યા પાંડુરંગ આઠવલે ભગવાન તે જ આપે પાંડુરંગ ગ. દેશપાંડે પ્રતિકાર-શક્તિનો નિર્માતા પાંડુરંગ ગો. દેશપાંડે સંકલ્પ અંશત: પૂરો પિંગળશી મે. ગઢવી મોઢે આવે — પિંગળશી મે. ગઢવી ભવનું ભાતું પી. એન. લેખી ધરપકડ પી. મૂર્તિ ઇલાજ પીટર ક્રોપોટક્નિ એક ક્રાંતિકારની આત્મકથા પુ. લ. દેશપાંડે “ગાંધી-ટોપી છે ને, એટલે!” સુખનો કાળ બાળપણનો ‘જાને ક્યૂં આજ તેરે નામ પે રોના આયા...’ પુરુષોત્તમ ગ. માવળંકર કાર્ય અને પદ વાચનની વૃત્તિ કેળવવી પડે છે પૂજાલાલ મરજીવિયા — પેરી બાસ્કોમ હાલરડું પોપ જોન ૨૩મા પિતા પોપટલાલ પંચાલ ત્રણ ત્રણ ગાંધી માર્યા! પોલા હેમલીન વાવાઝોડું અને કિશોર પ્યારેલાલ નય્યર સમાજવાદી વિદ્યાર્થીઓને — સિદ્ધાંતોને જીવી જાણનાર એ રવિ-કિરણોનું રહસ્ય વેળુ-કણે દર્શન વિશ્વનું ઉપવાસમાં ક્ષતિ અંતિમ દિવસે પ્રકાશ ન. શાહ બત્રીસલક્ષણાનો બલિ પ્રજારામ રાવળ રેશમના વસ્ત્રની ગડી જેવી – પ્રણવ દવે દલિતવાસમાં કથા કરતા બ્રાહ્મણ પ્રદ્યુમ્ન તન્ના “ઈ તો સાંયડી રોપી છે!” પ્હેલો વરસાદ પ્રબોધ ચોક્સી કેટલું છેટું છે? પ્રબોધ જોશી સ્મૃતિ – પ્રભાકર ખમાર સોદાબાજી નહીં... નહીં... ને નહીં જ પ્રભાશંકર પટ્ટણી ઉઘાડી રાખજો બારી! પ્રભુદાસ ગાંધી ભજનનું ભાતું શૂરા સેનાપતિ સાથે પ્રવીણ દરજી શિક્ષકોના યે શિક્ષક પેટલીકરનો શબ્દ પ્રવીણકાંત મો. શાહ પટાવાળાની પડખે પ્રહ્લાદ પારેખ અદના આદમીનું ગીત આપણે ભરોસે ઇતબાર પેટ કેરી આણને તે કેમ ઉથાપાય? દવ રે લાગ્યો! અમારી મહેફિલો એક છોરી ગામની વિદાય સાદ કરે છે! થાયે છે થેઈથેઈકાર જાગો જાગો જન વિદાય આજ — — ક્યાંથી? અબોલડા પરબ – પ્રાગજીભાઈ ભામ્ભી વળાંક પર પ્રિયકાન્ત મણિયાર આ નભ ઝૂક્યું તે — તમારા સ્નેહની... દીવડાની જ્યોત... – પ્રીતમ હરિનો મારગ — અગ્નિને ઉધેઈ... પ્રીતમલાલ કવિ ભાવવાહી ગીતોના સર્જક પ્રીતમલાલ મજમુંદાર ઋતુવાસી પ્રીતિ સેનગુપ્તા માની નજર પ્રેમશંકર ન. ભટ્ટ નાનો-મોટો પ્રેમાનંદ કૃષ્ણ-સુદામાનો મેળાપ કુંભકર્ણની નિદ્રા ફાધર વાલેસ ખુમારી અંદરની શૂન્યતા આજનો દિવસ કળિયુગના સ્નાતકો શ્રેષ્ઠતા આ મંદિરને શું થયું? આંધીમાં બુઝાયેલી જ્યોત દિલનો અજંપો ઉપાય શબ્દથી મૃત્યુ: શબ્દથી પ્રેમ મેળાવડો વાગ્યજ્ઞ આંધળા જોખમ ફાધર વિલિયમ ખુમારી ક્યાં? ફિલ બોસ્મન્સ વાતો... પ્રેમ... વૈભવ... શબ્દ એ શસ્ત્ર ફીરોઝ કા. દાવર ધર્મની ભગિની ફૈયાઝખાં હરેક જલસે મેં ઇમ્તિહાન ફ્રેન્ક હોલપીન કૉફીના એક કપને કારણે બકુલ ટેલર વિપાશા જેનું નામ! બેતાલીસ વરસની મજલ બકુલ ત્રિપાઠી આ ભૂખનો વિચાર કરશું? ઑફિસનો આત્મા ઓફિસમાંથી રજા કેમ લેવી? બટુક દેસાઈ આ વિષચક્રમાંથી છૂટવા  બટુકદાસ નિમાવત મહાનદના સાંનિધ્યનું સાહિત્ય બનારસીદાસ ચતુર્વેદી કોંગો-તટ કા ઋષિ બબલભાઈ મહેતા “મારા હાથનો જ પીવો!” થોડાક દોરાનો ફેર બબલભાઈ મહેતા જુગતરામભાઈનું “જગતિયું” મારું ગામડું શિક્ષણમાં ક્રાંતિ એટલે શું? મીઠું મીઠાપણું તજે નહીં બરકત વીરાણી ‘બેફામ’ શું થશે? ગઝલ ગઝલ – – — બર્ટ્રામ વુલ્ફ “તેની ના કેવી રીતે પાડી શકું?” બલવન્તરાય ક. ઠાકોર તે જ સાચો કવિ સન્માનાર્હ કોણ? નિશાનચૂક.. બહાદુરશાહ પંડિત ધીરજ અને આત્મશ્રદ્ધા સંત અને શેઠ બળવંતરાય ક. ઠાકોર, ભૂપેન્દ્ર ત્રિવેદી, ગોવર્ધનરામ મા. ત્રિપાઠી લીલાવતી જીવનકલા લીલાવતીના જીવનપ્રવાહોનાં મૂલસ્થાન ‘બાદલ’ સોળમી મોસમ બાપાલાલ ગ. વૈદ્ય મને ગમે છે બાપુ ગાયકવાડ શાંતિ પમાડે તેને — બાબા આમટે આંસુની નદી આડો બંધ બાબુ દાવલપુરા સમભાવ સાહિત્ય પૂરતો જ નહીં બાબુ સુથાર મને સાંભરે રે બાલકૃષ્ણ દવે શુભમાં સદાય શ્રદ્ધા બાલમુકુન્દ દવે હજી છે આશ સૃષ્ટિની ભાઈબહેન અવકાશી અસવાર કન્યાવિદાય ઝાકળની પિછોડી અત્તરિયાને અમાસની મધરાત લીમડી શ્રાવણ નીતર્યો યાદ આવે છે — વડલો પરકમ્માવાસી હિના નદીકાંઠે સૂર્યાસ્ત સંગમ ચમેલીને ઠપકો વડોદરા નગરી પારાવારના પ્રવાસી ધૂળિયો જોગી મુક્તિમિલન શ્રાવણ નીતર્યો બાળકોબા ભાવે માની અંત્યેષ્ટિ ક્રિયા બિપિનચંદ્ર જી. ઝવેરી સજ્જનની સુવાસ બી. ટી. ત્રિવેદી જીભ પર રમે બીલ રોજર્સ ચોરોએ ચેમ્પિયન બનાવ્યો! ‘બેકાર’ બોચાસણ આશ્રમમાં બેન કાર્સન એ પ્રવાસ ક્યારે શરૂ થયો... બોરિસ પાસ્તરનાક ખ્યાતિ ભગવતીકુમાર શર્મા અભાવો વચ્ચે જીવવાની ખુમારી શ્રેષ્ઠ મિત્ર જાહેરમાં ગુજારાતા અત્યાચાર ફૂલો સાથે વાત કરવાનો સમય મોંઘવારીનાં મૂળિયાં — — સાર્થક્યનાં કંકુછાંટણાં ભગવાનદીન “તુમ્હારે ભગવાન ઝૂઠે હૈં!” કહો, તમે જુવાન છો? બાળક અને આપણે ભનુ ર. વ્યાસ, ‘સ્વપ્નસ્થ’ “સર્જન આ—” ભાનુભાઈ શુક્લ — ભાલચંદ્ર નેમાડે અનુવાદકની નિષ્ઠા દાદીમા ભિક્ષુ અખંડાનંદ નમ્ર વિનંતી શુભસંગ્રહ ભીમરાવ આંબેડકર પગ પર કુહાડો ભૂપત વડોદરિયા શિખરો સર કરવાની તાલાવેલી આપણે, પાર્ટ-ટાઇમ માબાપો છોડી શકાતો નથી અપેક્ષાઓના તાણાવાણા ક્યાંથી શીખે છે? જિંદગી એટલે વાવણી જીવવાનું બંધ ના કરો! નારીનું એક જ રૂપ? માત્ર રૂપાળા રંગો જ? સમાજ ક્યાં બદલાયો છે? લોકો ભૂલ કરે જ નહીં? ભોગીલાલ ગાંધી એમનો બેલી કોણ? ભોલાભાઈ ગોળીબાર એ શીંગ-ચણાના દાણા! ભોળાભાઈ પટેલ ‘રચ્યા છે રૂડા છંદ દલપત્તરામે’ રગેરગમાં… લોહીના લયમાં સાહિત્યગુરુ મોહનલાલ ઘર એક બીજી ગંગોત્રી નારીનો મહિમા આવા હતા ઉમાશંકર મંજુ ઝવેરી મોકળાશ મકરન્દ દવે પંડનાં પાતાળપાણી દેખ — ભોલારામની છબી ઢોલક હજુ બજાવે છે વડા ધણીને વિનતિ અભરામની ટેલ ફોરમ માલમી બેઠો રે હરિ એને હાથવગે વિધાતાએ દીકરી ઘડી વળતા આજ્યો હો! નિરધાર એ દેશમાં — તો હું માગું શું? બડા જાદુગર આયા જંગલની મંજરી આવો! આ મોજ ચલી કો’ક દિન! ધૂળિયે મારગ અજાણ્યા મુસાફરની પ્રેમકથા અર્ધજલે ડૂબી પ્રતિમા અમારે ભલી રાત સૌન્દર્યનું ગાણું અનુકંપા ભજન કરે તે જીતે સ્વામી આનંદને પત્ર સ્હેલાણી સ્વર ગમતાંનો કરીએ ગુલાલ સપનાં સપનાં “—એમ કહી શકશે ખરી?” મૃતમિત્રો સંકોચ અમે ખાખ થઈને... વહુનું વાસીદું અસહાય જનાજો અંતરની માટલી આ અંધકાર શો મહેકે છે! મંઝિલ કોઈ મળે! મગનભાઈ પ્ર. દેસાઈ ધન્યતા મજરુહ સુલતાનપુરી તબ — મણિભાઈ પટેલ જીવનમાં વણાઈ ગયેલું થેલીમાંથી ડબ્બો કાઢીને... મણિભાઈ પ્રજાપતિ જીવતરનું ભાથું મણિભાઈ ભ. દેસાઈ વિદાય અમર બે મિનિટ મણિલાલ દેસાઈ હાક તુજની અંધારું રંગલયગતિ મણિલાલ ન. દ્વિવેદી ખરી સત્યભક્તિ પ્રસન્નતા અમર આશા મણિલાલ મ. પટેલ માનવરૂપે મધમાખી રાજ વિનાના મહારાજ મણિલાલ હ. પટેલ કવિતા વિશે... આધુનિકતાનો એરુ આભડી ગયો છે થયાં મધર ટેરેસા પ્રેમની ભૂખ મધુ ત્રેહાન કયા અધિકાર છે? — કયા નથી! મધુકર ઉપાધ્યાય શોધ મધુકર રાંદેરિયા કમ્મર કસી છે મધુકર લ. પટેલ “ડોક્ટરેટ કોને મળી છે!” પરિપત્રિત ઠરાવ મધુસૂદન કાપડિયા સર્વાંગસંપૂર્ણ ગ્રંથ જીવન પર પ્રભાવ પાડનારાં મધુસૂદન હી. પારેખ ઝવેરાતના પારખુ મધુસૂદનલાલ ફાટેલી ચાદર મનસુખ સલ્લા મારા વિદ્યાર્થીઓ સંજીવનીનાં મૂળ અહોભાવની મર્યાદા મનસુખલાલ ઝવેરી ખુદવફાઈ — દાંપત્યચિત્રોની તેજસ્વિતા શિખરું ઊંચાં ખદબદતી મુત્સદ્દીગીરી મનહર તળપદા એકલદોકલ કેડીએ... મનુ પંડિત એવા ગુરુજનો મનુ સુબેદાર “એટલે અધૂરું મૂકી શકતો નથી!” મનુભાઈ ત્રિવેદી આમ હવાની ફૂંક... કદી આંખ ચૂવે... ન ફાવ્યું, તો... મનુભાઈ પંચોળી એક મનોહારી આત્મકથા ઉન્નત મસ્તકે જીવવા “તે ચૂકવીને આવીશ” શિક્ષણનું ખરું કામ ધનનું ધન “પાઠ પાકો નથી થયો” “શીંગડાં માંડતાં શીખવશું!” પ્રજાની પોતાની વીમાયોજના સારપ ને સમજણ અલગ છે ઝંખના ક્ષાત્રધર્મ છાયા-પ્રકાશના વણાટમાં જુલમ સામેનું કવચ અમૃતસમી નવલકથા જૂનું માનસ અકબંધ નિર્વ્યાજ પ્રેમ : નિરભ્ર બુદ્ધિ મનુષ્યને સમજવાની ચાવીઓ મારી વાચનકથા નરસિંહનાં પ્રભાતિયાંના પડઘા સ્થિર, પ્રકાશવંત દીપ લોટામાંનો રાક્ષસ ગોળ અને ખોળ જ્વર ન ચડવો જોઈએ… વિશ્વશાંતિની ગુરુકિલ્લી અધૂરી ચોપડી — સાધુત્વની દિશામાં સતયુગ અને કલિયુગ — ત્યારે આવીશ વીસર્યા નહોતા અંતરદેવતાને મનોજ ખંડેરિયા એમ પણ બને કોઈ કહેતું નથી રસ્તા વસંતના પીછું …જઈશ ખબર પડતી નથી અમે જ દઈએ... મનોહર ત્રિવેદી પોષની સવારે મનોહર પ્રભાકર એક જ દાણામાંથી! ‘મરીઝ’ વેણુ વગાડીએ! ઇશારે ઇશારે ન દે… ગઝલ-કણિકા આવે — — – જીવનભરનાં... મહાદેવ દેસાઈ પેગંબરોની તો અવગણના જ વિરલ વીરજીવન રોમેરોમ ઓળખી જનાર વિયોગદુઃખ પારેવું પ્યારું હોય તો— ગામડે ગામડે જ્ઞાનની પરબ પહોંચાડનાર મહાવીર એક ક્ષણ પણ — મહાવીર ત્યાગી કેવો અમારો એ નેતા હતો! મહીયુદ્દીન મન્સુરી અધૂરી વાતો મહેન્દ્ર ગો. દેસાઈ છઠ્ઠા દીકરા મહેન્દ્ર મેઘાણી નાની શી મિલન-બારી આ લોકો .... પેલા લોકો એમના ઉપકાર સંભારશું? જાગૃત કર, હે પિતા! એ દેશની ખાજો દયા! કપડું ધોતાં રહેવું પડે છે પિતાની ભેટ સંગીત-સૂત્રમાં પરોવનાર બિખરી મહેફિલનાં પતંગિયાં ઘેરઘેર પહોંચેલું ઝેર આનું નામ લોકશાહી! ધોકે મારીને ધરમ કરાવાય? દધિ બેચન ઔર... ઘરઘરમાં પારાયણ કરવા જેવું ૨૦૦૧નાં મને ગમેલાં ૧૦૦ પુસ્તકો ચંદ રોજ લાખ વાચકોનો મહાસંઘ પહાડી નિશાળના પડઘા બંધ પેટીઓ: અટપટી ચાવીઓ “કૂદી પડશું!” જાગૃત કરો! ચરિત્રકીર્તન કલિયુગમાં ઋષિ-પરંપરા મહાન મુફલિસ ગાંધી-હૃદયમાં પડેલી છબીઓ ગાંધીજીએ ઘડેલ ઉત્તમોત્તમ વ્યક્તિ કવિતાનું ઝરણું મહેશ દવે શ્રમ અને સૌંદર્ય રવીન્દ્રકલા અને રવીન્દ્રસંગીત ગુરુદેવ અને બિજોયા માઓ ત્સે-તુંગ ક્રાંતિ માધવ રામાનુજ તમે આશ્વાસક! પછી — માધવ વી. કામથ ઊંચે, હજી ઊંચે... ક્ષિતિમોહન સેન પ્રેમસૂત્રમાં પરોવાયેલાં ‘મીનપિયાસી’ તડકો વાદળિયો મીરઝા કેમ્પે જીવંત ખાક મીરાં ક્હાન રાખે તેમ રહીએ નાહીં તોડું બંસીવાલા! આજો મોરા દેશ વૃંદાવન મોરલી રામ રાખે ત્યમ રહિયે મ્હાંને ચાકર રાખોજી કહો, મનડાં... રાણોજી રૂઠશે... મુકુંદ ટાકસાળે પુસ્તકોની હૂંફ મુકુંદરાય પારાશર્ય જીવનમાં એની કવિતા નામ માધવનું એક ગુરુપુષ્યામૃતયોગ રેવાવહુ વેવિશાળ “લોકોને મારવા માટે નથી!” હરિ!... પ્રશ્ન છેતર્યાં! ક્યમ રહું? નૈં મુકુલ કલાર્થી એ જગ્યા હજુ ખાલી છે! ઊલટાનો આનંદ “રોટી વડે નહીં — ” એ શુદ્ધિ નિર્ધન? પારિતોષિક પહેલાં પતરાં જેવી જેની વાસના પૂરા દસ હજાર નહીં! લોકનાયક લિંકન “ટાઇપિસ્ટ?” મુનિ ભુવનચંદ્ર જૈન ધર્મ-સાર ‘મુસાફિર’ પાલનપુરી ફૂંક નમણી મૂળજીભાઈ શાહ તાર — તંબૂરના ને હૈયાના મૂળશંકર પ્રા. ભટ્ટ સંસ્કારઘડવૈયો અંગ્રેજ પંડિતા રમાબાઈ મૃણાલિની દેસાઈ બાળગંધર્વ મૃદુલા મહેતા જ્યૉર્જ વૉશિંગ્ટન કાર્વર “હું આવું છું” મેરી વિલાર્ડ નાતાલનાં રમકડાં મો. ક. ગાંધી હરહંમેશના ભેરુ કયું વિશેષણ વાપરવું...? હિંદુસ્તાનની કંગાલ... સ્વામી વિવેકાનંદનાં લખાણો... ગરીબીનું ગૌરવ બહેનોને પામરતાનું પાપ ભાષણોમાંથી ક્યારે મુક્ત થઈશું? કષ્ટસહનની કિંમત ચૂકવીને શુદ્ધ કાંચન પ્રહ્લાદ જેવો બનિયન ફોજદારી કાયદામાં ઉમેરવાની કલમ આપણાં બાળકો ભાષાંતરના ગુણ સ્વરાજ-વૃક્ષનું બીજ લાજ રાખી અલૌકિક આસક્તિ પિતાના પત્રો વિયોગદુખ આ અંધકાર અંગ્રેજના ગુણદોષ ગાંધી-ગંગાનાં જલબિંદુ “આ જ મારો મુર્શિદ!” હું તો અલ્પપ્રાણી છું તેની ઊંડી અસર પડે છે કાટલાં બાળકો પાસે મૂકવા લાયક દીક્ષા સમાન કરજદાર છીએ! કીમતી ભેટસોગાદો પત્નીની દૃઢતા મોન્તા ક્રેઇન ત્રણ રસ્તા મોરારજી દેસાઈ — તો ક્યાંક ખામી છે મોહન પરીખ કોઈ બેસતું કેમ નથી? મોહન મઢીકર શેરી તડકાનું ગીત મોહન રાકેશ “ક્યા આપકા હાફિજા દુરુસ્ત હૈ?” મોહનભાઈ પટેલ બેભાન અવસ્થામાં પણ... મોહનભાઈ શં. પટેલ સર્જનકર્મની સખી મોહનલાલ પંચાલ ચિત્રકળાનું કામ મોહનલાલ મહેતા ‘વિયોગી’ જહાં દેખતા હૂં મોહનલાલ મહેતા, ‘સોપાન’ — મોહમ્મદ માંકડ પ્રશંસા-જળનો છંટકાવ કેટલું મળ્યું? નિભાવી લેવામાં જ મજા છે હિંમત — મારો દોસ્ત યજ્ઞેશ દવે ગામની કાણે અશરીરીનાં અનેક રૂપ સમુદ્રનાં મોજાંનો લય યદુનાથ થત્તે બાની વરસગાંઠ યશવંત ત્રિવેદી મેઘાણીભાઈ મરણને મૂઠીમાં લઈ ચાલનાર યશવન્ત મહેતા વિજ્ઞાન-સાહસકથાનો સર્જક યશવન્ત શુક્લ જ્ઞાનની ગરજ નથી આપકર્મી સાહિત્યસર્જક યાએનો કાવાઈ પૈસા, પૈસા ને પૈસા યાસીન દલાલ નિર્લેપતાના ભીતરમાં યાસીન દલાલ, ઇલા પાઠક આવો, આત્મપરીક્ષણ કરીએ! યોગેન્દ્ર વિ. ભટ્ટ ગોત! ભુલભુલામણી યોગેશ જોશી ફૂટ્યા કરે છે વીજળીના ચમકારે... રંજના હરીશ —એ પુરુષો હતા રંભાબહેન ગાંધી સાસુનો પત્ર રઈશ મનીઆર યાદગાર શેરોના સર્જક રક્ષા દવે મારો સાહેબ ખરો કમાલી! રઘુનાથજી નાયક પંદર જ મિનિટ રઘુરાજ સિંહ ‘રાકેશ’ દેખો! રઘુવીર ચૌધરી વેરાન બધું ગયું વીસરાઈ ઉમાશંકર જોશી પંડિત સુખલાલજી નગીનભાઈ બે મોરચે રજની વ્યાસ નવયુગનો પ્રહરી રજનીકુમાર પંડ્યા અભિનેત્રીની સંવેદનયાત્રા ખરા વાચનવીર “મારી ટપાલ શું કરે છે?” રજનીશ આંખ સામે જ! ધર્મ સે જન્મ કા સંબંધ નહીં પહેલાંના લોકો સારા હતા! રણછોડ દિલમાં દીવો કરો! રણછોડદાસ રામાનુજ મને કેમ વીસરે રે… રણજિત પટેલ ‘અનામી’ દીર્ઘજીવનની વાતો જુનવાણી? અગમચેતી બ. ક. ઠા. રતનલાલ જોશી ત્રણ ચીજ રતિલાલ ‘અનિલ’ એકધારા મુશાયરા રતિલાલ બોરીસાગર ઘર-નોકરને પત્ર બા શેરી સાથેનું સગપણ રતુભાઈ અદાણી વજુભાઈનાં આંસુ રમણ સોની અનિવાર્યનો અભાવ લોકપ્રિયતા સાથે ઉત્તમતા મૂળ વાત રમણભાઈ નીલકંઠ માધવબાગમાં સભા રમણલાલ ચી. શાહ ‘બાદરાયણ’—શતાબ્દી છેલ્લા અવશેષોમાંના એક ‘દાંડીયાત્રા’ના કવિ ફાધર બાલાગેર ગુલામોનો મુક્તિદાતા રમણલાલ વ. દેસાઈ મને કસોટીએ ચઢાવવો રમણલાલ સોની “તમને છોડીને કેમ જાઉં?” અંદરનો બાળક ઈદમ્ ન મમ માળાનાં પંખી સિંહની પરોણાગત “હજી સ્વાધ્યાય પૂરો થયો નથી” સોનીનો કાંટો સસલીની જાત્રા રમણીકભાઈ ધામી — રમાકાન્ત શર્મા ખાલીખમ! રમેશ અં. દવે ઝાકળબિંદુ સમાં રમેશ જાની આ મળ્યું જગત... રમેશ જોશી યાદ રમેશ તન્ના સાહિત્ય પરિષદ શતાબ્દીએ રમેશ દેસાઈ ઘોંઘાટનો અત્યાચાર રમેશ પારેખ યાદ… વરસાદ ભીંજવે યાદ આવે – – દરિયાનું નામ... આ નીકળ્યા દેવદૂતો! — – આ બાજુ... ભગવાનનો ભાગ કોઈ ચાલ્યું ગયું ગુલમ્હોર મો’ર્યા એટલે જાતને દોર બાંધીને ઉડાડવી છે! રમેશમાં રમેશ ભા. શાહ રાજકારણીઓને સમજી લઈએ ચાલો વિચારીએ! વિવેકબુદ્ધિને જ ઇષ્ટદેવતા માનનાર કાયદો અને પરિવર્તન રમેશ મં. ત્રિવેદી ચરોતરનું સંસ્કારધન રમેશ મહેતા એક જ વાક્ય... રમેશ ર. દવે, હર્ષદ ત્રિવેદી, સતીશ વ્યાસ પ્રવાસના રમણીય દસ્તાવેજો એટલામાં શું? રવિશંકર મ. રાવળ કલાનો પ્રદીપ રવિશંકર વ્યાસ (મહારાજ) માધીનો છોકરો ઝાડનાં મૂળની જેમ છે તેટલું તો વાપરો! પગારવધારો! “હોકો પીએ એટલામાં!” રાક્ષસની ચોટલી સતયુગમાં બધું સારું જ હતું? “એટલી અરજ છે —” — તો લગ્ન કેમ કર્યું? પ્રતાપવંશી બીજો રંગ સંકલ્પનું બળ ઢગલામાં નહીં, આમળામાં વાનપ્રસ્થી પથાભાઈ એક એક પગથિયું... “ધર્માદાનું શી રીતે ખવાય?” “નહીં પરણું” “પારકી થાપણ” રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર મારો દેશ લેખકનો ધર્મ પરમ દાન કાંટાળો તાજ — બાનો ડાહ્યો દીકરો આપો તો આટલું આપો રે! નથી રે ખોવાણી બા, સૂઈ જા! કેવી હશે? હે ભારત! એ દિવસ — મનુષ્યત્વનું મહાન રૂપ સાચા અંગ્રેજ, સાચા માનવી આપણે રવીન્દ્રનાથની ચિંતન-કણિકાઓ બાળપણ [૧] બાળપણ [૨] બાળપણ [૩] બાળપણ [૪] રસિક ઝવેરી જલમભોમકા રસિક બિશ્વાસ ગુજરા હુઆ જમાના રસિક શાહ સાહિત્ય અને દુર્બોધતા રસ્કિન બોન્ડ ગુલદસ્તો રાજમોહન ગાંધી છે કોઈ વીરલો? રાજેન્દ્ર જ. જોશી લોકોની યાદદાસ્ત! રાજેન્દ્ર પ્રસાદ ચંપારણમાં ચિનગારી રાજેન્દ્ર શાહ મેહ મીઠી વરસે શેરીએ આવે સાદ — — રાજેન્દ્ર શુક્લ હું મળીશ જ — રાજેશ ખન્ના રૂપેરી પરદાના ચહેરા રાજેશ ભટ્ટ એક જિજ્ઞાસુ વિજ્ઞાની રાજેશ વ્યાસ, ‘મિસ્કિન’ ગઝલ રાબિયા હે પ્રભુ... રામધારી સિંહ ‘દિનકર’ પાઠક બહરે : લેખક મૂક બાપુ કે સમયુગીન રામનારાયણ ઉપાધ્યાય રામાયણ કી ભીખ રામનારાયણ વિ. પાઠક ઉદધિને બાલકાવ્યો નીરવ પગલે ક્રાંતિ ખરું હાસ્ય હજીયે ન જાગે... સાહિત્ય અને જીવન વ્યથાકારક મંથન કાવ્યનું ફલ ગાંધીજીનું ગદ્ય ગાંધીજયન્તી કામથી કામ! ખરાબ કરવાની કળા પાપમુકિતનો માર્ગ પાપમુકિતનો માર્ગ ક્યાંથી માન હોય? ગિજુભાઈનાં સંસ્મરણો પાછી નદી તો વહેવા જ માંડે રામભાઈ અમીન ‘કૂતરાની જલેબી પેટે’ રામમૂર્તિ જો નેતા નહીં બના જનતા કહાં હૈ? જીતે જી શહીદ રામસિંહ રાઠોડ અનોખી ન્યોછાવરી રામુ ઠક્કર આવા હતા ઠક્કરબાપા! રાવજી પટેલ ખેતર વચ્ચે રૈહાના તૈયબજી ઈમાન કા રંગ રોહિત સરન નમૂનારૂપ રાજ્ય હિમાચલ લતા મંગેશકર સ્વાગત લતિકા સુમન એક નરરાક્ષસનો વધ લલિત શાહ ખુશાલીનું પડીકું ‘લલિત’ ઠારે દિલના ઘા લલિતકુમાર બક્ષી મધર ટેરેસા લલિતકુમાર શાસ્ત્રી અડધો કલાક બીજા માટે જીવીએ! લલ્લુભાઈ મ. પટેલ ઘીનો દીવો એવો એક ધોબીડો! લાભશંકર રાવલ મનના કૂબે લાલજી કાનપરિયા ટહુકો ગયો રહી વણઝારા લિન યુટાંગ લાગણી લિયો તોલ્સતોય તમામ સિદ્ધિઓ પછી યે જો એવી જાણ હોય કે — શત્રુ જ કરી શકે તેવું — લીંડન જોન્સન — એવા રાષ્ટ્રપતિ લીલા મજમુદાર ઇન્દ્રધનુની રચના સમું લોકગીત મોતીનાં વાવેતર ગરવાને માથે — હાં...હાં હાલાં લોકસાહિત્ય ગવતરી તારા હીંડોળ દેવના દીધેલ વજુભાઈ વ્યાસ ઓગણસાઠ વરસ પર વાવેલું વજુભાઈ શાહ જંગ માંડ્યો છે? આંધળી પૂજા? ક્યાં છે ધગધગતાં દિલ? ભંગિયાની ફાટ્ય પ્રતિજ્ઞા સાથે આવો વ્યવહાર? એકતાની અનિવાર્ય શરત અનિષ્ટનો આશ્રય — — પ્રાર્થના લીધું તેથી અનેકગણું પાછું વાળનાર વત્સલા મહેતા બાળક સવાલ પૂછે ત્યારે — વનમાળા દેસાઈ ‘બાપા’નું બિરુદ મેળ સાડલા ધોવાની મોજ! વર્ષા અડાલજા ઘરે-બાહિરે વર્ષા પટેલ સુખ સતાવે છે! વલ્લભભાઈ પટેલ બરફમાં રહેલો જ્વાળામુખી વસંત વ્યાસ અગડ છે! વાજસૂર વાળા કુશળ વાર્તાકારો વાડીલાલ ડગલી મુફલિસ વાસુદેવ મહેતા જૂજવાં રૂપ વિક્ટર હ્યુગો —ત્યાં સુધી વિજય રાજ્યગુરુ ઊભો છે વિજયશંકર ત્રિ. કામદાર જગતસાહિત્યનો ગ્રંથમણિ વિઠ્ઠલદાસ કોઠારી આશ્રમના આફતાબ વિઠ્ઠલરાવ ઘાટે બે વ્યકિતચિત્રો – એક ઇતિહાસસંશોધક વિનય મોહન શર્મા બદલૂ ધોબી વિનોદ દલાલ અસ્વીકાર વિનોદ દવે પ્લોટ... પેન્શન વિનોદ ભટ્ટ આ ઉમાશંકર અને પેલા હાસ્યનો અવતાર બનાવટી! ઉંમર વિનોદિની નીલકંઠ કહીને જજો પરાકાષ્ઠા પરીની શોધ દીકરો ટટ્ટાર ચાલવાની કેળવણી વિનોદિની નીલકંઠ, ઈશ્વર પેટલીકર, પીતાંબર પટેલ પા સદીમાં કેટલી પ્રગતિ? વિનોબા ભાવે અ-પરિચય મજૂરીનો મોભો કમ્બલ કી કહાની જેમ ગાડીમાં, તેમ ગામમાં વહ સતી નહીં હૈ તમીજ ના કહેવાની શક્તિ ગેરસમજ અઢી હજાર વરસ પછી સરકારનું એ ગજું નથી શું-નું-શું! આગ અને બરફ પાખાનાવાલા સાધુ એ નક્કી કોણ કરશે? ચિંતન કા અભાવ અંદર ચેતન છે! આવાં છમકલાંથી શું વળશે? ઢગલેઢગલા અરસિક શિરોમણિને યે એક કલાક અધ્યયન માટે શું નથી? ક્રાંતિ અને શાંતિનો સંગમ ગાંધી પણ એવા ને એવા નહીં ચાલે નાની નાની વાતો પ્રાર્થનામાં વિવેક તુકારામની કોટિના વહી પ્રતિજ્ઞા પ્રજ્વલિત હૃદય મૂળમાં છે... જો ઘર ફૂંકે આપના... સ્વતંત્રતાનો દિવસ કે પરાધીનતાનો? સદિચ્છાકા મતલબ નહીં ‘જ્ઞાનેશ્વરી’ અને ‘કેન્ટરબરી ટેઇલ્સ’ આ બધું એમનેમ બન્યું હશે? રગ-રગમાં ભારતીયતા ભરી છે ભારતીય સંસ્કૃતિની દેણ સંસ્કૃતિ... પ્રકૃતિ... વિકૃતિ બંને સાથે માણવાં હોય તો— માધવનું મધમીઠું નામ વિપિન પરીખ ડાહ્યો દીકરો શૈશવનો ચહેરો વિપર્યય કોઈની પણ મા એવા માણસો સ્વપ્નોથી સજાવેલી એક થાય છે ચાલો! ઈસુ તથા શ્રી મોહનદાસ ગાંધીને મા પ્રતીક્ષા સૂરજની સત્ય બેકારના? અપેક્ષા त्वमेव भर्ता યમને વિપુલ પટેલ નેનપુરના ગાંધી વિમલા ઠકાર તરણોપાય વિલિયમ વૉર્ડ એનું નામ — વિવેક બાંઠિયા સ્વાસ્થ્ય અંગે સ્વસ્થ ચિંતન ‘વિવેકધન’ મહેમાન બનીએ ત્યારે... ‘વિશ્વરથ’ ક્યાં ગયા? વિષ્ણુપ્રસાદ ર. ત્રિવેદી ભોળપણ અને મૂઢતા વી. સુખઠણકર એવું દૃશ્ય... વુડ્રો વિલ્સન પસંદગી વેણીભાઈ પુરોહિત પી જવાનું હોય છે અલબેલો અંધાર હતો ‘મૃગયા’નો શંખનાદ — — — વેદ મહેતા વૈતરું વ્રજેશ વાણંદ પ્રાણીઓની ગાડી શંકરભાઈ બુ. પટેલ ગામડું શંકરલાલ બેંકર “એમ કહું કે, સિનેમા કાઢજો?” શંભુપ્રસાદ હ. દેશાઈ સગા બાપનો દીકરો શક્તિસિંહ ગોહિલ બત્તી-પંખા શકીલ બદાયૂની દુલ્હનિયા રહેંગે શકુંતલા નેને તમારો ભગવાન : મારો ભગવાન ‘શયદા’ — જિંદગીનો સાર... શરદ ઠાકર ‘બાંઝ ઔરત’ શરદચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય “પ્રાર્થના કરીશ કે — ” છેતરાઈએ ભલે! શરીફા વીજળીવાળા અરધી સદીની સુંદરતા-અસુંદરતા “અહીં તમારી સત્તાનો અંત આવે છે!” નામની પીડા ખામોશ પાની શાંતિલાલ જાની અમે — તમે શાંતિલાલ ડગલી સત્તાવન સેન્ટ શાંતિલાલ પટેલ બાબુભાઈ ‘શાદ’ દેંગે! શાન્તનુ લ. કિરલોસ્કર “પણ જોજો હો...!” શામળ સપૂત કોણ? સદ્વિદ્યા ‘શાહબાઝ’ બીજું ગગન શાહબુદ્દીન રાઠોડ સ્વરો વીસરાય તે પહેલાં… આરસમાં કંડારાયેલ શિલ્પ શિરીષ કણેકર પડદા પરની પાકીઝા બાબુલ મોરા શિરીષ પંચાલ ઘસાઈ ગયેલાં મૂલ્યો એક ઓલિયો શિરીષ મહેતા છોકરીઓ, ચેતજો! શિવકુમાર નાકર ‘સાઝ’ મીઠલડી તું, મા! શિવપ્રસાદ ત્રિવેદી પાંચ કરોડ વર્ષની જૂની શિવમંગલસિંહ ‘સુમન’ મસીહા મુહબ્બતકા શિવાની ‘આમાદેર માં’ ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી શું કરું? — — કોણ માનશે? જાશું, જઈને કાળની... એ જ છે સાચો ઝવેરી... ગોખથી હેઠે ઊતરો... જાઓ, દુનિયાની... શેખાદમ આબુવાલા – શૈલેન્દ્ર ઈક દિન એક બાર ‘શૈલેષ’ મટિયાની સીના કસૌટી પર શોભન વસાણી આપણે તો, ભાઈ — શ્યામ સાધુ મઘમઘ યાદ થકી... ચૈતરી તડકામાં... સુન્દરમ્્ની રમણીય બાલકાવ્યસૃષ્ટિ શ્રીઅરવિંદ સંભાળજે! બ્રહ્મજ્ઞાન શ્રીધર બાલન ૨૦૦૬માં ફ્રેન્કફર્ટને મેળે શ્રીપ્રકાશ સુવ્યવસ્થા કા પ્રેમી શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ઉત્તમનો સહવાસ શ્રીમાતાજી જીવનમાં વ્યવસ્થિતતા શ્રીમાતાજી જીવનમાં વ્યવસ્થિતતા થાક સમર્પણનો આનંદ બોલતાં પહેલાં સુવ્યવસ્થા પ્રથમ કેળવણી માબાપોની સંજય શ્રી. ભાવે ધરતીમાંથી ઊગેલો સર્જક આનંદયાત્રી પુ. લ. “આવો માણસ કોઈ દિ’ જોયો નથી!” સંત ફ્રાન્સિસ એવું કરો કે — સંતબાલ ત્રણ ગુણો સર્વ વાદનો સરવાળો સંપાદક એક જ બીજ સંપાદક : ‘ભૂમિપુત્ર’ આક્રમણના કરતાંય જોખમી નફરત તો એની પર! સનતકુમાર ભટ્ટ “એ તો મારો ભાઈ છે!” સલિલ દલાલ એહસાન મેરે દિલ પે... સલિલ દલાલ ‘સાહિર’ લુધિયાનવી સાને ગુરુજી ગુરુભક્તિ ‘સારસ્વત’ મિત્રો ‘સાહિર’ લુધિયાનવી અય શરીફ ઇન્સાનોં! સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર વખાર — સુંદરજી ગો. બેટાઈ ગંગ માતામહીની સુંદરજી બેટાઈ — – — સુકુમાર મહેતા ‘લડવાડિયા’ની વેદના સુખબીર આપવું એટલે લગન સુખલાલ સંઘવી પાયો ઊભરાતી કરુણા શક્તિ અને કાર્યની સમતુલા નિર્ભયતા તેટલી જ મધુરતા અભ્યાસની અનંત ભૂખ શાસ્ત્રોદ્ધારક મુનિ નસેનસમાં વીરતાના સંસ્કારો તેજોમૂર્તિ ભગિની હબસીઓના ઋષિ સુધાબહેન મુનશી રાંધવાની કળા બારેય માસ લીલો મસાલો! સુન્દરમ્ એ આવશે ગીત કોણ ગાતું? આનંદ-ભવન ઓહ, અમદાવાદ! વૃત્તિઓની લીલા હું ચાહું છું તને મેં બાળગીતોની કસોટી નહિ છૂપે શોધું હંકારી જા હું રે બનું, બેન પગલાં કહેજો જી રામ રામ — — હું તો પૂછું પ્હેલવ્હેલી – ઓટલી — છે ‘કલાપી’ની કવિતા સુમંત દેસાઈ તમે જ એને મળ્યા હોત તો? સુમંત દેસાઈ ‘ડો. ખોડીદાસ’ સુમતિ ર. દલાલ “સમ્હાંલ લેના આપકા કામ હૈ!” સુમન મજમુદાર મેઘ સુરેન ઠાકર ‘મેહુલ’ શીતળતા માંયલીપા ઊઘડેલાં કમાડ સુરેન્દ્ર સાબરમતીથી હિમાલય સુરેશ દલાલ કૃપાથી તારી — અંતરના આંગણામાં અજવાળું સ્ત્રીઓનું મુક્તિધામ ચમન મેં વિરાના દિલ કવિતાનાં બાળોતિયાં ધોનાર મકરન્દ સાથે મુલાકાત રતન — — — સૂરજ ‘મારી, તમારી, આપણી વાત’ ચિરકાળના મિત્રો છે તેની ઇજ્જત કરીએ ફૂલપગલીઓ મુંબઈનો માળો કાલે ઝાડ મને લાગે નહીં પરાયાં... — મૌનને પીધેલો કવિ કવિતા લખવી છે? તેં જે નથી કહી... ‘દ્વિરેફ’ સુરેશ સોની આ દૃશ્યો ક્યારે ભૂંસશું? સુરેશ હ. જોષી આદિમ સંસ્કૃતિના પ્રદેશમાં પ્રતિભાશાળીનું ગૌરવ કીર્તિ સામે ઝુંબેશ! એનું કારણ શું? પારદર્શક નિખાલસતા જીવન પણ ઉત્તમ કળા નામ બદલાયાં છે લોકડિયાંને ચરણે વિદ્યા વિનાનો વિદ્યાર્થી ભ્રાંતિ ત્યારે કરીશું શું? સુશીલાબહેન પ્રા. વૈદ્ય પતિનું સૌભાગ્ય સેમ્યુઅલ કોલરીજ ગદ્ય... સેસિલ જોસેફ રજા પર ન હોઈએ ત્યારે — ‘સૈફ’ પાલનપુરી દુખ્ખ તો એક... – — ગઈ ખુશી... સૈયદ મુજતબા અલી અત્યાચાર-વિરોધી સભા સોક્રેટિસ તો મારો જવાબ છે— સોમાભાઈ ભાવસાર વાદળગાડી મારા હૈયાની હોડલી... સૌતિક બિશ્વાસ “અમે શીદને જીવતાં રહ્યાં?” સ્વામી આનંદ ઝાકળ જેવા અદીઠ બેડો પાર! ખશકૂલું છોટુકાકાનાં અસીલો ટીંબાનો ઉપદેશ કદી ઘરડું ન થનારું રજૂઆતનો કીમિયો સ્વામી રંગનાથાનંદ આ પ્રજાને થયું છે શું? સ્વામી વિવેકાનંદ આ જંગ તમને સોંપું છું! પ્રકાશ ફેલાવો! તમે તો કેવા લોકો છો? સ્વામી સચ્ચિદાનંદ પ્રજાનું મસ્તિષ્ક મંદિરને ખરો ભય સ્વામીનાથન અંકલેસરીઆ ઐયર જનરલ ડાયરની ગૌરવયાત્રા એ સ્વર્ગમાં...! હંસાબહેન મો. પટેલ ન ખપે! હનીફ સાહિલ કહેશો તો એને ચાલશે હરકિશનદાસ ગાંધી સુલભ સોનામહોર હરગોવિંદ પટેલ ધનવાન કોણ! હરજીવન દાફડા ગઝલ હરનિશ જાની અમેરિકામાં ગુજરાતી સાહિત્યસર્જન હરિપ્રસાદ ન. પટેલ ગામ ગોકુળિયું કેમ બને? હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી શિષ્ટ સાહિત્યનો પ્રભાવ હરિવલ્લભ ભાયાણી નર્મદા-બંધથીય પ્રચંડ સંસ્મરણો ‘હરિશ્ચંદ્ર’ ગુમરાહ અંતર વર્કશોપ હરિસ્વરૂપદાસ સ્વામી શું આપણે ધાર્મિક છીએ? હરિહરભાઈ ભટ્ટ — હરીન્દ્ર દવે — એ જ રસ્તે સંસ્કારિતાનો સ્પર્શ નૈં નૈં નૈં અવધૂત માટે ઉપમાઓ જ્યાં— —ને તમે યાદ આવ્યાં એ ગુણ ગાવા ગમે છે અંધકાર માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં — — — ચાલ, વરસાદની મોસમ છે... અટકીને... સંગાથે હોય... “બાપજી, જરા થોભજો!” — હરીન્દ્રનાથ ચટ્ટોપાધ્યાય પૂર્વે હતો હું... હર્ષકાંત વોરા અઢી શેર જુવારનો ધણી હર્ષદ ચંદારાણા દીકરી… હસમુખ ગાંધી મધ્યયુગ આથમ્યો છે? હસિત બૂચ આ ગામડાં — તો કોણ? સમો આવતાં — ઝિન્દાબાદ, ઝિન્દાબાદ! કેમ કરી...? દરબાર! દિલની વાતો સ્વતંત્રતા — ફેર ભાવિ હસીત હેમાણી અમારે પણ દિલ છે... હાજી મહમ્મદ અ. શિવજી ‘બોરોડ’થી બીવાનું નથી હિમાંશી શેલત જાગતાં જણ કેટલાં? હીરાબહેન પાઠક સાહિત્યગુરુ હેમંતકુમાર શાહ રાજકારણનું કંપનીકરણ હેમંતભાઈ શાહ કાવેરી કે ક્રિષ્ના... હેમન્ત દેસાઈ જોઈ લેવાશે! હેરંબ કુલકર્ણી પગારવધારાનો અસ્વીકાર! હેલન કેલર આવતી કાલે જ.... જીવનચિત્રોની માળા પ્રકીર્ણ ગવતરી – લોકસાહિત્ય હસી પડી શા માટે? “મારે માટે શું રહેશે?” રમતનું ગાંડપણ મીણબત્તી તેજમલ ઓળખો છો આમને? ‘બંધ’નો સામનો કરીએ પત્રકારિત્વની ચાલણગાડી આખરી પડદો ખેતીની જમીનની બરબાદી અંધારી ગલીમાં “તેમ છતાં...” જકડી રાખતું ચલચિત્ર ૭૦૦ ફિલ્મોમાં...! ગાંધીયુગના એક સાહિત્યકાર ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ ૬૬મા વર્ષે સુસ્વરલક્ષ્મી ‘પુલકિત’ પુ. લ. શું વાંચશું? ખોજા જમાતનું રાષ્ટ્રીય રત્ન આ બાવાઓને શા માટે નિભાવીએ છીએ? ધમ્મપદ “એક દી ગરીબનું સ્વરાજ લાવશું!” સુનો ભઈ સાધો! અહોભાગ્ય! વેદનાનો ભાર એટલા માટે ધનકું ઊડા નહ... દરેક દીકરી... “મત જાઈએ, બાબુજી!” દેવદૂત અને સાંઈ અનન્ય સર્વસમર્પણ ઓળખ્યો ઓળખ્યો... “આ વાટ અમુને ફિટ લાગે...” “ખોદી લે તારી મેળે!” અદાલતની બદનક્ષી! વીરતા આભાસની હૂંફ “આપને ઉપયોગી થઈ શકું?” આવું કેમ? આંખો ઉઘાડશું? આ વિસ્તાર तेनो છે! “હું શું કરું?” આટલું આવડે છે? “ભગવાનને મારે અખાડે મોકલજે!” ખાસ કાંઈ ફેર નથી! સાટું! એનું નામ ભેજું! ગઝલના જામમાં આંખ મેળવીને અવાજના બાદશાહ તમે શું કર્યું? ચિત્રકૂટવાસી રામભક્ત નરકવાસીઓની સેવામાં બેગમ સાહેબાને જવાબ પંજ પ્યારા દાદુ દયાળ રોગીને સવાલ ફુવારા સૂરજે સળગાવેલું ફાનસ ખરી જરૂર! ગટર એટલે ગમે તે નાખી શકાય? મારા વર્ગો ભાગ્યશાળી! દરેક રૂપિયામાંથી ૬૭ પૈસા દૂષિત બોજ સતપંથી “રસ્તો કરો!” એ શું કરતાં હશે? બે રસ્તા પાછાં પગલાં બળતા દવમાંથી બચવા રકઝક ખામી કલાનો સદાબહાર પુરુષાર્થ ભજનોનો રસાસ્વાદ ચાંદનીનો ઘંટનાદ! જવાહરલાલ નેહરુનાં પુસ્તકો વિચિત્ર શોધ આદમિયતને પડકાર પાણી… પાણી… ‘ચંદનનાં ઝાડ’ ટીકાકારો વચ્ચે વસવાટ બળતા બપોરમાં જેમનાં કાવ્યો પૂજાય છે ‘કુમાર’માં પ્રવેશ પહેલાં મૃત્યુનોંધ “આવું પ્રજા આગળ મૂકીએ?” જો… તો… બધી રીતે તકલીફ બિલાડી પોતાની જ મૃત્યુનોંધ ટાઇપરાઇટરને સંભારજો! સોનાનો પથ્થર રણજિતરામ ચંદ્રક-ધારકો ખરચાળ માંસાહાર “ગીત ગાતાં ગાતાં જઈએ છીએ!” “ગરીબ ખરાં... પણ છૈયેં ચેટલાં બધાં!” અધ્યાપકો— વિદ્યાર્થીઓ માટે એક આદર્શ અપહરણ થયેલી માતા : મહા આત્મા અશ્લિલતાથી બળાત્કાર સુધી શાની પ્રતીક્ષા કરીએ છીએ? સરકારને ન સંડોવીએ પહેલવહેલાં રવીન્દ્ર-જીવન વાઇસરોયની સવારી ‘— ત્યારે સાચું સ્વરાજ આવશે!’ કલાકારને સવાલ જાત પર પ્રયોગ કવિ અને કવિતા તું અનોખો છે કબ તક? “અમારો અવતાર!” પ્રસન્ન દાંપત્ય ગળથૂથીમાં સંગીત અમૃતકુંભ