સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા

અરધી સદીની વાચનયાત્રા — ભાગ ૧ થી ૪

સંપાદક: મહેન્દ્ર મેઘાણી

સંપાદકનું નિવેદન

અમૃત ‘ઘાયલ’

અમે આજ...

– – –

આદિલ મન્સૂરી

ગઝલ

–

ઇન્દીવર

—

ઉમાશંકર જોશી

અખૂટ જીવનરસ

— —

ઉશનસ્

—

કરસનદાસ માણેક

જીવન અંજલિ થાજો!

—

કરસનદાસ લુહાર

આડત્રીસ વરસને અંતે

—

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

સ્વમાન

—

‘ગની’ દહીંવાલા

ચાલ મજાની આંબાવાડી

— –

ચંદ્રકાન્ત દત્તાણી

–

જગદીશ ચાવડા

જીવ ન ચાલ્યો

—

જગદીશ જોષી

ધારો કે —

—

જમિયત પંડ્યા

— —

જયંતીલાલ સો. દવે

—

જયન્ત પાઠક

એક એવી તે પ્રીત અમે કીધી

— —

હું ક્યાં છું?

– —

જયપ્રકાશ નારાયણ

જાવેદ અખ્તર

—

આગે કદમ

—

કોદાળીવાળો

—

કજિયાળો

— — —

દાદાજીના દેશમાં

— —

ચોરાનો પોકાર...

—

માતા, તારો બેટડો આવે!

—

ઝંડાવંદન

—

સ્વાધીનોનું ગીત

— —

ચિરઆસ્વાદ્ય વિરહગીત

— —

પાળેલો સંચો

===વર્ષા===ટોમસ આ કેમ્પીસ ===વર્ષા===ઈસુને પગલે ===વર્ષા===ટોમસ કાર્લાઇલ ===વર્ષા===ઝરણું ===વર્ષા===ટોમસ મેકોલે ===વર્ષા===મહાન કવિ... ===વર્ષા===ત્યાં સુધી જીતી શકશું નહીં! ===વર્ષા===ડાયલ ઠાકોર ===વર્ષા===તમે કહો તો — ===વર્ષા===ડાહ્યાભાઈ ના. મિસ્ત્રી ===વર્ષા===‘ઢોંગી કો ગુજરાત’? ===વર્ષા===ડી. ડી. કર્વે ===વર્ષા===ગામ અને જ્ઞાતિ જ? ===વર્ષા===ડેનિયલ માઝગાંવકર ===વર્ષા===નાનકડી જિંદગીમાં... ===વર્ષા===ડેમિયન વ્હીટવર્થ ===વર્ષા===અંતિમ છબી ===વર્ષા===ડોંગરે મહારાજ ===વર્ષા===એક મિત્ર ===વર્ષા===ડોનોવાન પેડેલ્ટી ===વર્ષા===રક્તપિત્તથીય વધુ ભયાનક ===વર્ષા===તનસુખ ભટ્ટ ===વર્ષા===ઝંખના ===વર્ષા===તુષાર પુરાણી ===વર્ષા===સિતમની દાસ્તાન ===વર્ષા===તોજાબુરો સાતો ===વર્ષા===વાંચવાની વેળા ક્યાં છે? ===વર્ષા===તોશિયો ઇશી ===વર્ષા===રોજ ઊઠીને ===વર્ષા===ત્રિભુવન વ્યાસ ===વર્ષા===અજવાળી રાત ===વર્ષા===ખિસકોલી ===વર્ષા===મારા ઘરનો વાઘ ===વર્ષા===સંધ્યા ===વર્ષા===ઉષા ===વર્ષા===શિયાળો — — – ===વર્ષા===દક્ષા વ્યાસ ===વર્ષા===નિરાંત ===વર્ષા===દલપતરામ કવિ ===વર્ષા===વિવિધ ઋતુઓનું વર્ણન ===વર્ષા===એક શરણાઈવાળો ===વર્ષા===કેડેથી નમેલી ડોશી ===વર્ષા===એક ભોળો ભાભો — ===વર્ષા===આબુનું વર્ણન ===વર્ષા===ઊંટ કહે ===વર્ષા===પિતાની સેવા ===વર્ષા===માનો ગુણ ===વર્ષા===છંદ ===વર્ષા===ભીંડો ભાદરવા તણો — ===વર્ષા===અડચણ... ===વર્ષા===મિત્ર પ્રતિ ઉક્તિ ===વર્ષા===દલસુખ ગોધાણી ===વર્ષા===બાબુભાઈ ===વર્ષા===દશરથલાલ શાહ ===વર્ષા===ત્રણ મીરાં ===વર્ષા===દાઉદભાઈ ઘાંચી ===વર્ષા===“ઝહર ક્યા કરેગા અસર...!” ===વર્ષા===દાદા ધર્માધિકારી ===વર્ષા===“એવાં ભાગ્ય ક્યાંથી?” ===વર્ષા===હનુમાન બનો! ===વર્ષા===શિક્ષક અને બાપ ===વર્ષા===કાયરતાથી ક્રૂરતા સુધી ===વર્ષા===ઈમાનદારીનો અભાવ ===વર્ષા===— તો કહાં ધોયેંગે? ===વર્ષા===આસમાનમાંથી ટપકી પડી છે? ===વર્ષા===આંદોલનો ===વર્ષા===બે જ વસ્તુ ===વર્ષા===મારું સામાન્યત્વ ===વર્ષા===યુવતીઓ પડકાર ફેંકે ===વર્ષા===દામોદર ખુ. બોટાદકર ===વર્ષા===જનની ===વર્ષા===અમારી ગતિ ===વર્ષા===જનની ===વર્ષા===મૂક્યું જ્યાં નામ નાનું... – ===વર્ષા===દિગંત દવે ===વર્ષા===“ત્યારે મને ઉઠાડી મૂકજો!” ===વર્ષા===દિનકર જોષી ===વર્ષા===ટાવરનું ઘડિયાળ બગડી જાય ત્યારે ===વર્ષા===ઝીણા અને ધર્મ ===વર્ષા===દિનેશ શાહ ===વર્ષા===ભરત-મિલાપનું વર્ણન ===વર્ષા===દિમીત્રી શોસ્તાકોવિચ ===વર્ષા===એટલા માટે ===વર્ષા===દિલખુશ દીવાનજી ===વર્ષા===“તેથી દીકરા મટી જતા નથી!” ===વર્ષા===સૌથી મોટું કમનસીબ ===વર્ષા===દિલીપ કોઠારી ===વર્ષા===આંજતાં ન હોવા છતાં વહાલાં ===વર્ષા===દિલીપ ગુહા ===વર્ષા===અઠવાડિક વાહનબંધી ===વર્ષા===દિલીપ જોશી ===વર્ષા===મ્હેક… ===વર્ષા===દીપક બારડોલીકર ===વર્ષા===કોઈ તો આવે! ===વર્ષા===જાણે છે ===વર્ષા===અમૃતનો પ્યાલો પિવરાવો ===વર્ષા===પી લઈએ ===વર્ષા===તડકો તારો પ્યાર ===વર્ષા===વિશ્વ જોતું રહ્યું ===વર્ષા===ગઝલ ===વર્ષા===ઘોળી જોઈએ ===વર્ષા===ખીલે છે ગુલાબ ===વર્ષા===જોઈએ ===વર્ષા===તડકો ===વર્ષા===હજી પણ ===વર્ષા===અગર ===વર્ષા===ઓ મારી જન્મભૂમિ! ===વર્ષા===મા ===વર્ષા===હોય છે ===વર્ષા===ખોલાય ના ===વર્ષા===ઓ અજનબી! ===વર્ષા===કહી દે છે ===વર્ષા===હજી પણ ===વર્ષા===ખીલે છે ગુલાબ! ===વર્ષા===દીપક મહેતા ===વર્ષા===ગુજારે જે શિરે તારે ===વર્ષા===સાહિત્ય અકાદમીનાં ૫૦ વરસ ===વર્ષા===પ્રજ્ઞામૂર્તિનો વિચારવૈભવ ===વર્ષા===દુલા ભાયા ‘કાગ’ ===વર્ષા===ચડી છાતી પરે ===વર્ષા===તૃષ્ણાને જોબન આવ્યાં ===વર્ષા===ઊડી જાઓ, પંખી! ===વર્ષા===વાણી તો અમરત વદાં… ===વર્ષા===આવકારો મીઠો આપજે ===વર્ષા===ધોવા દ્યો ===વર્ષા===દુલેરાય માટલિયા ===વર્ષા===કયું વ્રત વધે? ===વર્ષા===દુષ્યન્ત પંડ્યા ===વર્ષા===“એ પણ મારા જ દીકરા હતા!” ===વર્ષા===કોને રોઉં? ===વર્ષા===દેવજી મોઢા ===વર્ષા===તે દેશ છે મારો ===વર્ષા===દેવજી રા. મોઢા — ===વર્ષા===પંથ બાકી હજો! ===વર્ષા===દેવેન્દ્ર પટેલ ===વર્ષા===“હજી પડ્યો છે...” ===વર્ષા===દેવેન્દ્ર ભટ્ટ ===વર્ષા===દેવ ===વર્ષા===દોલતભાઈ દેસાઈ ===વર્ષા===માવજતનો મંતર ===વર્ષા===એ તો એની સાથે હોય જ ===વર્ષા===આક્રમણના વમળમાં ===વર્ષા===પ્રાણવંતા પૂર્વજનું તર્પણ ===વર્ષા===ધનવંત શાહ ===વર્ષા===અવિરત જ્ઞાનયાત્રા ===વર્ષા===ધનસુખલાલ મહેતા ===વર્ષા===રંગભૂમિના મધ્યાહ્ને ===વર્ષા===ધર્માનંદ કોસંબી ===વર્ષા===માતા સમાન ===વર્ષા===ધર્મિષ્ઠા મોદી ===વર્ષા===સેવકોની ટંકશાળ ===વર્ષા===ધર્મેન્દ્ર માસ્તર ‘મધુરમ્’ ===વર્ષા===રંગભૂમિનાં ગીતો ===વર્ષા===અસ્મિતાના જ્યોતિર્ધર ===વર્ષા===ધર્મેન્દ્રસિંહ ચાવડા ===વર્ષા===અંજામ : ભંગાર અને મોત ===વર્ષા===ધીરજબહેન પારેખ ===વર્ષા===કાંડાંની કમાણી ===વર્ષા===ધીરુ પરીખ ===વર્ષા===મોતીભાઈ અમીન ===વર્ષા===ધીરુબહેન પટેલ — ===વર્ષા===ધીરુભાઈ ઠાકર ===વર્ષા===સ્વસંસ્કારનું ભાન કરાવનાર લોકનાયક ===વર્ષા===આઠ સદીની કથા ===વર્ષા===ભાવકને સુરુચિપ્રદ ===વર્ષા===કોઈ તારશે, તો આ વાણી જ ===વર્ષા===શબ્દો ===વર્ષા===પત્રમાધુરી ===વર્ષા===ગુજરાતી વિશ્વકોશ ===વર્ષા===ધીરુભાઈ મ. દેસાઈ ===વર્ષા===અનેક ગુણોનો વિકાસ ===વર્ષા===ધ્રુવ ભટ્ટ ===વર્ષા===મહાન દર્શનોના મૂળમાં ===વર્ષા===જાદુ ===વર્ષા===ચાલ જાગીએ! ===વર્ષા===રાનમાં ===વર્ષા===ક્યાંક… ===વર્ષા===નગીનદાસ પારેખ ===વર્ષા===આરાધ્યદેવ : જીવન ===વર્ષા===બાળસાહિત્યને નામે ===વર્ષા===લેખનની મુશ્કેલીઓ ===વર્ષા===રોજિંદા જીવનનું વ્યાકરણ ===વર્ષા===“—તે પુસ્તકમાં જ શોધજો!” ===વર્ષા===અનુવાદની કળા ===વર્ષા===એક ઉદરમાંથી બીજામાં— ===વર્ષા===માંગલ્યને ગાતી કવિતા ===વર્ષા===નગીનદાસ સંઘવી ===વર્ષા===પરખ ===વર્ષા===ઇતિહાસની વિકૃતિ ===વર્ષા===કારણ કે— ===વર્ષા===નજીબ મહફુઝ ===વર્ષા===હુશિયાર અને શાણો ===વર્ષા===‘નચિકેત’ ===વર્ષા===છેલ્લા શ્વાસ સુધી બગાવત ===વર્ષા===નરસિંહ મહેતા ===વર્ષા===મેહુલો ગાજે ને — ===વર્ષા===ભોળી રે ભરવાડણ ===વર્ષા===નાનું સરખું ગોકુળિયું ===વર્ષા===કૂવો હોય તો... ===વર્ષા===નરસિંહરાવ દિવેટીઆ – ===વર્ષા===શાંત ખૂણામાં મધુર વીણા ===વર્ષા===નરહરિ પરીખ ===વર્ષા===એમાં નવાઈ શી? ===વર્ષા===વાચન-વિચાર-લેખનના તપસ્વી ===વર્ષા===મહાદેવભાઈની ડાયરી ===વર્ષા===નરેશ ઉમરીગર ===વર્ષા===દરજ્જાનો ખ્યાલ ===વર્ષા===નરોત્તમ પલાણ ===વર્ષા===તસવીર પીધી! ===વર્ષા===નરોત્તમ પલાણ ===વર્ષા===આંખો છલકાણી ===વર્ષા===નર્મદાશંકર દવે (નર્મદ) ===વર્ષા===વળાયે નહીં પાડ — ===વર્ષા===સ્વદેશાભિમાન ===વર્ષા===નવનીત સેવક ===વર્ષા===ઘાણીના બળદની વાત ===વર્ષા===નવલભાઈ શાહ ===વર્ષા===જેવું ઘડતર ===વર્ષા===આવતી પેઢીને એ નહીં મળે ===વર્ષા===ધર્મને જીવવાની વાત ===વર્ષા===આજીવન સત્યાગ્રહી ===વર્ષા===ધન્ય પોણો કલાક ===વર્ષા===નવલરામ જ. ત્રિવેદી ===વર્ષા===થોડામાંના એક —===વર્ષા=== યાદ આવે છે ===વર્ષા===ગ્રામજીવનનું ચિત્ર ===વર્ષા===નવલરામ પંડ્યા ===વર્ષા===એ વિદ્યા શા કામની? ===વર્ષા===નવલરામ લ. પંડ્યા ===વર્ષા===તાક્યું તીર મારનારો ===વર્ષા===ઓથારિયો હડકવા ===વર્ષા===જનસમૂહની આરસી ===વર્ષા===નાથાલાલ દવે ===વર્ષા===રાત થઈ પૂરી ===વર્ષા===ધરતી હિન્દુસ્તાનની ===વર્ષા===સોનાવરણી સીમ ===વર્ષા===લોકજીવનનાં સ્પંદનો ===વર્ષા===ધરતીના સાદ — ===વર્ષા===કારવાં ===વર્ષા===વાવણી ===વર્ષા===તરણેતર ===વર્ષા===નેનથી ગૂંથાય... ===વર્ષા===નાનાભાઈ ભટ્ટ ===વર્ષા===ક્યાં લાંછન છે? ===વર્ષા===ઠંડું મગજ ===વર્ષા===નવીન કેળવણી એટલે? ===વર્ષા===ઘરમાં જ દેવાળું? ===વર્ષા===પ્રજા તેજસ્વી હોય તો — ===વર્ષા===અભણોના વેદના લહિયા ===વર્ષા===આવા ભગવાન ન ચાલે ===વર્ષા===નાનાલાલ મહેતા ===વર્ષા===સાવધાન! ===વર્ષા===એ ===વર્ષા===નારાયણ દેસાઈ ===વર્ષા===અગ્નિવીણા ===વર્ષા===આત્મયોગીની ધૂણી ===વર્ષા===સૂતેલા ગુજરાતને બેઠું કરનાર ===વર્ષા===ખુલ્લું ઘર ===વર્ષા===અનુપમ સખા એન્ડ્રૂઝ ===વર્ષા===આત્મતનયા મીરાં ===વર્ષા===‘પણ જીવવા દેશે કોણ!’ ===વર્ષા===નિરંજન ત્રિવેદી ===વર્ષા===ખોવાયા નથી! ===વર્ષા===નિરંજન ભગત ===વર્ષા===ત્રિવેણી-સંગમ ===વર્ષા===સંઘેડાઉતાર — ===વર્ષા===સચિંત અને સક્રિય ===વર્ષા===‘પથેર પાંચાલી’: જોયા વિના કેમ જિવાય? ===વર્ષા===કાયદો નહિ, કવિતા ===વર્ષા===પશ્ચાતદર્શન થશે ત્યારે — ===વર્ષા===હેતે ઝાલ્યો હાથ ===વર્ષા===નિરુપમા શેઠ, અજિત શેઠ ===વર્ષા===એક વિધવાને કારણે ===વર્ષા===નિર્મળા દેશપાંડે ===વર્ષા===વિચાર ગળે ઊતરે તો જ ===વર્ષા===નીતિન વિ. મહેતા ===વર્ષા===રાહ કોણ જોશે? ===વર્ષા===નીના ભાવનગરી ===વર્ષા===સંસ્કૃત કવિતા ===વર્ષા===‘નીરજ’ ===વર્ષા===મેલા એક મશાલકા ===વર્ષા===તુમ્હેં મરને ન દેંગે ===વર્ષા===કારવાં ગુઝર ગયા ===વર્ષા===અબ યુદ્ધ નહીં હોગા-નહીં હોગા! ===વર્ષા===નોર્મન કઝીન્સ ===વર્ષા===શબ્દોનો રણકાર ===વર્ષા===ન્હાનાલાલ કવિ ===વર્ષા===અરુણોદય ===વર્ષા===લઈ જા ===વર્ષા===હરિનાં દર્શન ===વર્ષા===એ જ સાચાં મૂલ! — ===વર્ષા===પુણ્યપ્રદેશ — ===વર્ષા===ફૂલની ફોરમ... ===વર્ષા===સરોવર ભરિયાં... ===વર્ષા===પિતા!... ===વર્ષા===ભારતસંતાનોનો નિત્યધર્મ ===વર્ષા===દેવી દુખહારિણી ===વર્ષા===માવડીએ દીધો — ===વર્ષા===પટ્ટાભી સીતારામૈયા ===વર્ષા===ત્યાં સુધી — ===વર્ષા===‘પથિક’ પરમાર ===વર્ષા===તો ખરા! ===વર્ષા===પન્ના નાયક ===વર્ષા===કપાયેલી નાળ ===વર્ષા===તમે શું કહેશો? — ===વર્ષા===પન્નાલાલ પટેલ ===વર્ષા===વિશ્વાસનું વાવેતર ===વર્ષા===પરમાનંદ કું. કાપડિયા ===વર્ષા===વિરલ ગુણાઢ્યતા ===વર્ષા===પર્લ બક ===વર્ષા===પ્રેમની હત્યા ===વર્ષા===પાંડુરંગ આઠવલે ===વર્ષા===ભગવાન તે જ આપે ===વર્ષા===પાંડુરંગ ગ. દેશપાંડે ===વર્ષા===પ્રતિકાર-શક્તિનો નિર્માતા પાંડુરંગ ગો. દેશપાંડે સંકલ્પ અંશત: પૂરો પિંગળશી મે. ગઢવી મોઢે આવે — પિંગળશી મે. ગઢવી ભવનું ભાતું પી. એન. લેખી ધરપકડ પી. મૂર્તિ ઇલાજ પીટર ક્રોપોટક્નિ એક ક્રાંતિકારની આત્મકથા પુ. લ. દેશપાંડે “ગાંધી-ટોપી છે ને, એટલે!” સુખનો કાળ બાળપણનો ‘જાને ક્યૂં આજ તેરે નામ પે રોના આયા...’ પુરુષોત્તમ ગ. માવળંકર કાર્ય અને પદ વાચનની વૃત્તિ કેળવવી પડે છે પૂજાલાલ મરજીવિયા — પેરી બાસ્કોમ હાલરડું પોપ જોન ૨૩મા પિતા પોપટલાલ પંચાલ ત્રણ ત્રણ ગાંધી માર્યા! પોલા હેમલીન વાવાઝોડું અને કિશોર પ્યારેલાલ નય્યર સમાજવાદી વિદ્યાર્થીઓને — સિદ્ધાંતોને જીવી જાણનાર એ રવિ-કિરણોનું રહસ્ય વેળુ-કણે દર્શન વિશ્વનું ઉપવાસમાં ક્ષતિ અંતિમ દિવસે પ્રકાશ ન. શાહ બત્રીસલક્ષણાનો બલિ પ્રજારામ રાવળ રેશમના વસ્ત્રની ગડી જેવી – પ્રણવ દવે દલિતવાસમાં કથા કરતા બ્રાહ્મણ પ્રદ્યુમ્ન તન્ના “ઈ તો સાંયડી રોપી છે!” પ્હેલો વરસાદ પ્રબોધ ચોક્સી કેટલું છેટું છે? પ્રબોધ જોશી સ્મૃતિ – પ્રભાકર ખમાર સોદાબાજી નહીં... નહીં... ને નહીં જ પ્રભાશંકર પટ્ટણી ઉઘાડી રાખજો બારી! પ્રભુદાસ ગાંધી ભજનનું ભાતું શૂરા સેનાપતિ સાથે પ્રવીણ દરજી શિક્ષકોના યે શિક્ષક પેટલીકરનો શબ્દ પ્રવીણકાંત મો. શાહ પટાવાળાની પડખે પ્રહ્લાદ પારેખ અદના આદમીનું ગીત આપણે ભરોસે ઇતબાર પેટ કેરી આણને તે કેમ ઉથાપાય? દવ રે લાગ્યો! અમારી મહેફિલો એક છોરી ગામની વિદાય સાદ કરે છે! થાયે છે થેઈથેઈકાર જાગો જાગો જન વિદાય આજ — — ક્યાંથી? અબોલડા પરબ – પ્રાગજીભાઈ ભામ્ભી વળાંક પર પ્રિયકાન્ત મણિયાર આ નભ ઝૂક્યું તે — તમારા સ્નેહની... દીવડાની જ્યોત... – પ્રીતમ હરિનો મારગ — અગ્નિને ઉધેઈ... પ્રીતમલાલ કવિ ભાવવાહી ગીતોના સર્જક પ્રીતમલાલ મજમુંદાર ઋતુવાસી પ્રીતિ સેનગુપ્તા માની નજર પ્રેમશંકર ન. ભટ્ટ નાનો-મોટો પ્રેમાનંદ કૃષ્ણ-સુદામાનો મેળાપ કુંભકર્ણની નિદ્રા ફાધર વાલેસ ખુમારી અંદરની શૂન્યતા આજનો દિવસ કળિયુગના સ્નાતકો શ્રેષ્ઠતા આ મંદિરને શું થયું? આંધીમાં બુઝાયેલી જ્યોત દિલનો અજંપો ઉપાય શબ્દથી મૃત્યુ: શબ્દથી પ્રેમ મેળાવડો વાગ્યજ્ઞ આંધળા જોખમ ફાધર વિલિયમ ખુમારી ક્યાં? ફિલ બોસ્મન્સ વાતો... પ્રેમ... વૈભવ... શબ્દ એ શસ્ત્ર ફીરોઝ કા. દાવર ધર્મની ભગિની ફૈયાઝખાં હરેક જલસે મેં ઇમ્તિહાન ફ્રેન્ક હોલપીન કૉફીના એક કપને કારણે બકુલ ટેલર વિપાશા જેનું નામ! બેતાલીસ વરસની મજલ બકુલ ત્રિપાઠી આ ભૂખનો વિચાર કરશું? ઑફિસનો આત્મા ઓફિસમાંથી રજા કેમ લેવી? બટુક દેસાઈ આ વિષચક્રમાંથી છૂટવા  બટુકદાસ નિમાવત મહાનદના સાંનિધ્યનું સાહિત્ય બનારસીદાસ ચતુર્વેદી કોંગો-તટ કા ઋષિ બબલભાઈ મહેતા “મારા હાથનો જ પીવો!” થોડાક દોરાનો ફેર બબલભાઈ મહેતા જુગતરામભાઈનું “જગતિયું” મારું ગામડું શિક્ષણમાં ક્રાંતિ એટલે શું? મીઠું મીઠાપણું તજે નહીં બરકત વીરાણી ‘બેફામ’ શું થશે? ગઝલ ગઝલ – – — બર્ટ્રામ વુલ્ફ “તેની ના કેવી રીતે પાડી શકું?” બલવન્તરાય ક. ઠાકોર તે જ સાચો કવિ સન્માનાર્હ કોણ? નિશાનચૂક.. બહાદુરશાહ પંડિત ધીરજ અને આત્મશ્રદ્ધા સંત અને શેઠ બળવંતરાય ક. ઠાકોર, ભૂપેન્દ્ર ત્રિવેદી, ગોવર્ધનરામ મા. ત્રિપાઠી લીલાવતી જીવનકલા લીલાવતીના જીવનપ્રવાહોનાં મૂલસ્થાન ‘બાદલ’ સોળમી મોસમ બાપાલાલ ગ. વૈદ્ય મને ગમે છે બાપુ ગાયકવાડ શાંતિ પમાડે તેને — બાબા આમટે આંસુની નદી આડો બંધ બાબુ દાવલપુરા સમભાવ સાહિત્ય પૂરતો જ નહીં બાબુ સુથાર મને સાંભરે રે બાલકૃષ્ણ દવે શુભમાં સદાય શ્રદ્ધા બાલમુકુન્દ દવે હજી છે આશ સૃષ્ટિની ભાઈબહેન અવકાશી અસવાર કન્યાવિદાય ઝાકળની પિછોડી અત્તરિયાને અમાસની મધરાત લીમડી શ્રાવણ નીતર્યો યાદ આવે છે — વડલો પરકમ્માવાસી હિના નદીકાંઠે સૂર્યાસ્ત સંગમ ચમેલીને ઠપકો વડોદરા નગરી પારાવારના પ્રવાસી ધૂળિયો જોગી મુક્તિમિલન શ્રાવણ નીતર્યો બાળકોબા ભાવે માની અંત્યેષ્ટિ ક્રિયા બિપિનચંદ્ર જી. ઝવેરી સજ્જનની સુવાસ બી. ટી. ત્રિવેદી જીભ પર રમે બીલ રોજર્સ ચોરોએ ચેમ્પિયન બનાવ્યો! ‘બેકાર’ બોચાસણ આશ્રમમાં બેન કાર્સન એ પ્રવાસ ક્યારે શરૂ થયો... બોરિસ પાસ્તરનાક ખ્યાતિ ભગવતીકુમાર શર્મા અભાવો વચ્ચે જીવવાની ખુમારી શ્રેષ્ઠ મિત્ર જાહેરમાં ગુજારાતા અત્યાચાર ફૂલો સાથે વાત કરવાનો સમય મોંઘવારીનાં મૂળિયાં — — સાર્થક્યનાં કંકુછાંટણાં ભગવાનદીન “તુમ્હારે ભગવાન ઝૂઠે હૈં!” કહો, તમે જુવાન છો? બાળક અને આપણે ભનુ ર. વ્યાસ, ‘સ્વપ્નસ્થ’ “સર્જન આ—” ભાનુભાઈ શુક્લ — ભાલચંદ્ર નેમાડે અનુવાદકની નિષ્ઠા દાદીમા ભિક્ષુ અખંડાનંદ નમ્ર વિનંતી શુભસંગ્રહ ભીમરાવ આંબેડકર પગ પર કુહાડો ભૂપત વડોદરિયા શિખરો સર કરવાની તાલાવેલી આપણે, પાર્ટ-ટાઇમ માબાપો છોડી શકાતો નથી અપેક્ષાઓના તાણાવાણા ક્યાંથી શીખે છે? જિંદગી એટલે વાવણી જીવવાનું બંધ ના કરો! નારીનું એક જ રૂપ? માત્ર રૂપાળા રંગો જ? સમાજ ક્યાં બદલાયો છે? લોકો ભૂલ કરે જ નહીં? ભોગીલાલ ગાંધી એમનો બેલી કોણ? ભોલાભાઈ ગોળીબાર એ શીંગ-ચણાના દાણા! ભોળાભાઈ પટેલ ‘રચ્યા છે રૂડા છંદ દલપત્તરામે’ રગેરગમાં… લોહીના લયમાં સાહિત્યગુરુ મોહનલાલ ઘર એક બીજી ગંગોત્રી નારીનો મહિમા આવા હતા ઉમાશંકર મંજુ ઝવેરી મોકળાશ મકરન્દ દવે પંડનાં પાતાળપાણી દેખ — ભોલારામની છબી ઢોલક હજુ બજાવે છે વડા ધણીને વિનતિ અભરામની ટેલ ફોરમ માલમી બેઠો રે હરિ એને હાથવગે વિધાતાએ દીકરી ઘડી વળતા આજ્યો હો! નિરધાર એ દેશમાં — તો હું માગું શું? બડા જાદુગર આયા જંગલની મંજરી આવો! આ મોજ ચલી કો’ક દિન! ધૂળિયે મારગ અજાણ્યા મુસાફરની પ્રેમકથા અર્ધજલે ડૂબી પ્રતિમા અમારે ભલી રાત સૌન્દર્યનું ગાણું અનુકંપા ભજન કરે તે જીતે સ્વામી આનંદને પત્ર સ્હેલાણી સ્વર ગમતાંનો કરીએ ગુલાલ સપનાં સપનાં “—એમ કહી શકશે ખરી?” મૃતમિત્રો સંકોચ અમે ખાખ થઈને... વહુનું વાસીદું અસહાય જનાજો અંતરની માટલી આ અંધકાર શો મહેકે છે! મંઝિલ કોઈ મળે! મગનભાઈ પ્ર. દેસાઈ ધન્યતા મજરુહ સુલતાનપુરી તબ — મણિભાઈ પટેલ જીવનમાં વણાઈ ગયેલું થેલીમાંથી ડબ્બો કાઢીને... મણિભાઈ પ્રજાપતિ જીવતરનું ભાથું મણિભાઈ ભ. દેસાઈ વિદાય અમર બે મિનિટ મણિલાલ દેસાઈ હાક તુજની અંધારું રંગલયગતિ મણિલાલ ન. દ્વિવેદી ખરી સત્યભક્તિ પ્રસન્નતા અમર આશા મણિલાલ મ. પટેલ માનવરૂપે મધમાખી રાજ વિનાના મહારાજ મણિલાલ હ. પટેલ કવિતા વિશે... આધુનિકતાનો એરુ આભડી ગયો છે થયાં મધર ટેરેસા પ્રેમની ભૂખ મધુ ત્રેહાન કયા અધિકાર છે? — કયા નથી! મધુકર ઉપાધ્યાય શોધ મધુકર રાંદેરિયા કમ્મર કસી છે મધુકર લ. પટેલ “ડોક્ટરેટ કોને મળી છે!” પરિપત્રિત ઠરાવ મધુસૂદન કાપડિયા સર્વાંગસંપૂર્ણ ગ્રંથ જીવન પર પ્રભાવ પાડનારાં મધુસૂદન હી. પારેખ ઝવેરાતના પારખુ મધુસૂદનલાલ ફાટેલી ચાદર મનસુખ સલ્લા મારા વિદ્યાર્થીઓ સંજીવનીનાં મૂળ અહોભાવની મર્યાદા મનસુખલાલ ઝવેરી ખુદવફાઈ — દાંપત્યચિત્રોની તેજસ્વિતા શિખરું ઊંચાં ખદબદતી મુત્સદ્દીગીરી મનહર તળપદા એકલદોકલ કેડીએ... મનુ પંડિત એવા ગુરુજનો મનુ સુબેદાર “એટલે અધૂરું મૂકી શકતો નથી!” મનુભાઈ ત્રિવેદી આમ હવાની ફૂંક... કદી આંખ ચૂવે... ન ફાવ્યું, તો... મનુભાઈ પંચોળી એક મનોહારી આત્મકથા ઉન્નત મસ્તકે જીવવા “તે ચૂકવીને આવીશ” શિક્ષણનું ખરું કામ ધનનું ધન “પાઠ પાકો નથી થયો” “શીંગડાં માંડતાં શીખવશું!” પ્રજાની પોતાની વીમાયોજના સારપ ને સમજણ અલગ છે ઝંખના ક્ષાત્રધર્મ છાયા-પ્રકાશના વણાટમાં જુલમ સામેનું કવચ અમૃતસમી નવલકથા જૂનું માનસ અકબંધ નિર્વ્યાજ પ્રેમ : નિરભ્ર બુદ્ધિ મનુષ્યને સમજવાની ચાવીઓ મારી વાચનકથા નરસિંહનાં પ્રભાતિયાંના પડઘા સ્થિર, પ્રકાશવંત દીપ લોટામાંનો રાક્ષસ ગોળ અને ખોળ જ્વર ન ચડવો જોઈએ… વિશ્વશાંતિની ગુરુકિલ્લી અધૂરી ચોપડી — સાધુત્વની દિશામાં સતયુગ અને કલિયુગ — ત્યારે આવીશ વીસર્યા નહોતા અંતરદેવતાને મનોજ ખંડેરિયા એમ પણ બને કોઈ કહેતું નથી રસ્તા વસંતના પીછું …જઈશ ખબર પડતી નથી અમે જ દઈએ... મનોહર ત્રિવેદી પોષની સવારે મનોહર પ્રભાકર એક જ દાણામાંથી! ‘મરીઝ’ વેણુ વગાડીએ! ઇશારે ઇશારે ન દે… ગઝલ-કણિકા આવે — — – જીવનભરનાં... મહાદેવ દેસાઈ પેગંબરોની તો અવગણના જ વિરલ વીરજીવન રોમેરોમ ઓળખી જનાર વિયોગદુઃખ પારેવું પ્યારું હોય તો— ગામડે ગામડે જ્ઞાનની પરબ પહોંચાડનાર મહાવીર એક ક્ષણ પણ — મહાવીર ત્યાગી કેવો અમારો એ નેતા હતો! મહીયુદ્દીન મન્સુરી અધૂરી વાતો મહેન્દ્ર ગો. દેસાઈ છઠ્ઠા દીકરા મહેન્દ્ર મેઘાણી નાની શી મિલન-બારી આ લોકો .... પેલા લોકો એમના ઉપકાર સંભારશું? જાગૃત કર, હે પિતા! એ દેશની ખાજો દયા! કપડું ધોતાં રહેવું પડે છે પિતાની ભેટ સંગીત-સૂત્રમાં પરોવનાર બિખરી મહેફિલનાં પતંગિયાં ઘેરઘેર પહોંચેલું ઝેર આનું નામ લોકશાહી! ધોકે મારીને ધરમ કરાવાય? દધિ બેચન ઔર... ઘરઘરમાં પારાયણ કરવા જેવું ૨૦૦૧નાં મને ગમેલાં ૧૦૦ પુસ્તકો ચંદ રોજ લાખ વાચકોનો મહાસંઘ પહાડી નિશાળના પડઘા બંધ પેટીઓ: અટપટી ચાવીઓ “કૂદી પડશું!” જાગૃત કરો! ચરિત્રકીર્તન કલિયુગમાં ઋષિ-પરંપરા મહાન મુફલિસ ગાંધી-હૃદયમાં પડેલી છબીઓ ગાંધીજીએ ઘડેલ ઉત્તમોત્તમ વ્યક્તિ કવિતાનું ઝરણું મહેશ દવે શ્રમ અને સૌંદર્ય રવીન્દ્રકલા અને રવીન્દ્રસંગીત ગુરુદેવ અને બિજોયા માઓ ત્સે-તુંગ ક્રાંતિ માધવ રામાનુજ તમે આશ્વાસક! પછી — માધવ વી. કામથ ઊંચે, હજી ઊંચે... ક્ષિતિમોહન સેન પ્રેમસૂત્રમાં પરોવાયેલાં ‘મીનપિયાસી’ તડકો વાદળિયો મીરઝા કેમ્પે જીવંત ખાક મીરાં ક્હાન રાખે તેમ રહીએ નાહીં તોડું બંસીવાલા! આજો મોરા દેશ વૃંદાવન મોરલી રામ રાખે ત્યમ રહિયે મ્હાંને ચાકર રાખોજી કહો, મનડાં... રાણોજી રૂઠશે... મુકુંદ ટાકસાળે પુસ્તકોની હૂંફ મુકુંદરાય પારાશર્ય જીવનમાં એની કવિતા નામ માધવનું એક ગુરુપુષ્યામૃતયોગ રેવાવહુ વેવિશાળ “લોકોને મારવા માટે નથી!” હરિ!... પ્રશ્ન છેતર્યાં! ક્યમ રહું? નૈં મુકુલ કલાર્થી એ જગ્યા હજુ ખાલી છે! ઊલટાનો આનંદ “રોટી વડે નહીં — ” એ શુદ્ધિ નિર્ધન? પારિતોષિક પહેલાં પતરાં જેવી જેની વાસના પૂરા દસ હજાર નહીં! લોકનાયક લિંકન “ટાઇપિસ્ટ?” મુનિ ભુવનચંદ્ર જૈન ધર્મ-સાર ‘મુસાફિર’ પાલનપુરી ફૂંક નમણી મૂળજીભાઈ શાહ તાર — તંબૂરના ને હૈયાના મૂળશંકર પ્રા. ભટ્ટ સંસ્કારઘડવૈયો અંગ્રેજ પંડિતા રમાબાઈ મૃણાલિની દેસાઈ બાળગંધર્વ મૃદુલા મહેતા જ્યૉર્જ વૉશિંગ્ટન કાર્વર “હું આવું છું” મેરી વિલાર્ડ નાતાલનાં રમકડાં મો. ક. ગાંધી હરહંમેશના ભેરુ કયું વિશેષણ વાપરવું...? હિંદુસ્તાનની કંગાલ... સ્વામી વિવેકાનંદનાં લખાણો... ગરીબીનું ગૌરવ બહેનોને પામરતાનું પાપ ભાષણોમાંથી ક્યારે મુક્ત થઈશું? કષ્ટસહનની કિંમત ચૂકવીને શુદ્ધ કાંચન પ્રહ્લાદ જેવો બનિયન ફોજદારી કાયદામાં ઉમેરવાની કલમ આપણાં બાળકો ભાષાંતરના ગુણ સ્વરાજ-વૃક્ષનું બીજ લાજ રાખી અલૌકિક આસક્તિ પિતાના પત્રો વિયોગદુખ આ અંધકાર અંગ્રેજના ગુણદોષ ગાંધી-ગંગાનાં જલબિંદુ “આ જ મારો મુર્શિદ!” હું તો અલ્પપ્રાણી છું તેની ઊંડી અસર પડે છે કાટલાં બાળકો પાસે મૂકવા લાયક દીક્ષા સમાન કરજદાર છીએ! કીમતી ભેટસોગાદો પત્નીની દૃઢતા મોન્તા ક્રેઇન ત્રણ રસ્તા મોરારજી દેસાઈ — તો ક્યાંક ખામી છે મોહન પરીખ કોઈ બેસતું કેમ નથી? મોહન મઢીકર શેરી તડકાનું ગીત મોહન રાકેશ “ક્યા આપકા હાફિજા દુરુસ્ત હૈ?” મોહનભાઈ પટેલ બેભાન અવસ્થામાં પણ... મોહનભાઈ શં. પટેલ સર્જનકર્મની સખી મોહનલાલ પંચાલ ચિત્રકળાનું કામ મોહનલાલ મહેતા ‘વિયોગી’ જહાં દેખતા હૂં મોહનલાલ મહેતા, ‘સોપાન’ — મોહમ્મદ માંકડ પ્રશંસા-જળનો છંટકાવ કેટલું મળ્યું? નિભાવી લેવામાં જ મજા છે હિંમત — મારો દોસ્ત યજ્ઞેશ દવે ગામની કાણે અશરીરીનાં અનેક રૂપ સમુદ્રનાં મોજાંનો લય યદુનાથ થત્તે બાની વરસગાંઠ યશવંત ત્રિવેદી મેઘાણીભાઈ મરણને મૂઠીમાં લઈ ચાલનાર યશવન્ત મહેતા વિજ્ઞાન-સાહસકથાનો સર્જક યશવન્ત શુક્લ જ્ઞાનની ગરજ નથી આપકર્મી સાહિત્યસર્જક યાએનો કાવાઈ પૈસા, પૈસા ને પૈસા યાસીન દલાલ નિર્લેપતાના ભીતરમાં યાસીન દલાલ, ઇલા પાઠક આવો, આત્મપરીક્ષણ કરીએ! યોગેન્દ્ર વિ. ભટ્ટ ગોત! ભુલભુલામણી યોગેશ જોશી ફૂટ્યા કરે છે વીજળીના ચમકારે... રંજના હરીશ —એ પુરુષો હતા રંભાબહેન ગાંધી સાસુનો પત્ર રઈશ મનીઆર યાદગાર શેરોના સર્જક રક્ષા દવે મારો સાહેબ ખરો કમાલી! રઘુનાથજી નાયક પંદર જ મિનિટ રઘુરાજ સિંહ ‘રાકેશ’ દેખો! રઘુવીર ચૌધરી વેરાન બધું ગયું વીસરાઈ ઉમાશંકર જોશી પંડિત સુખલાલજી નગીનભાઈ બે મોરચે રજની વ્યાસ નવયુગનો પ્રહરી રજનીકુમાર પંડ્યા અભિનેત્રીની સંવેદનયાત્રા ખરા વાચનવીર “મારી ટપાલ શું કરે છે?” રજનીશ આંખ સામે જ! ધર્મ સે જન્મ કા સંબંધ નહીં પહેલાંના લોકો સારા હતા! રણછોડ દિલમાં દીવો કરો! રણછોડદાસ રામાનુજ મને કેમ વીસરે રે… રણજિત પટેલ ‘અનામી’ દીર્ઘજીવનની વાતો જુનવાણી? અગમચેતી બ. ક. ઠા. રતનલાલ જોશી ત્રણ ચીજ રતિલાલ ‘અનિલ’ એકધારા મુશાયરા રતિલાલ બોરીસાગર ઘર-નોકરને પત્ર બા શેરી સાથેનું સગપણ રતુભાઈ અદાણી વજુભાઈનાં આંસુ રમણ સોની અનિવાર્યનો અભાવ લોકપ્રિયતા સાથે ઉત્તમતા મૂળ વાત રમણભાઈ નીલકંઠ માધવબાગમાં સભા રમણલાલ ચી. શાહ ‘બાદરાયણ’—શતાબ્દી છેલ્લા અવશેષોમાંના એક ‘દાંડીયાત્રા’ના કવિ ફાધર બાલાગેર ગુલામોનો મુક્તિદાતા રમણલાલ વ. દેસાઈ મને કસોટીએ ચઢાવવો રમણલાલ સોની “તમને છોડીને કેમ જાઉં?” અંદરનો બાળક ઈદમ્ ન મમ માળાનાં પંખી સિંહની પરોણાગત “હજી સ્વાધ્યાય પૂરો થયો નથી” સોનીનો કાંટો સસલીની જાત્રા રમણીકભાઈ ધામી — રમાકાન્ત શર્મા ખાલીખમ! રમેશ અં. દવે ઝાકળબિંદુ સમાં રમેશ જાની આ મળ્યું જગત... રમેશ જોશી યાદ રમેશ તન્ના સાહિત્ય પરિષદ શતાબ્દીએ રમેશ દેસાઈ ઘોંઘાટનો અત્યાચાર રમેશ પારેખ યાદ… વરસાદ ભીંજવે યાદ આવે – – દરિયાનું નામ... આ નીકળ્યા દેવદૂતો! — – આ બાજુ... ભગવાનનો ભાગ કોઈ ચાલ્યું ગયું ગુલમ્હોર મો’ર્યા એટલે જાતને દોર બાંધીને ઉડાડવી છે! રમેશમાં રમેશ ભા. શાહ રાજકારણીઓને સમજી લઈએ ચાલો વિચારીએ! વિવેકબુદ્ધિને જ ઇષ્ટદેવતા માનનાર કાયદો અને પરિવર્તન રમેશ મં. ત્રિવેદી ચરોતરનું સંસ્કારધન રમેશ મહેતા એક જ વાક્ય... રમેશ ર. દવે, હર્ષદ ત્રિવેદી, સતીશ વ્યાસ પ્રવાસના રમણીય દસ્તાવેજો એટલામાં શું? રવિશંકર મ. રાવળ કલાનો પ્રદીપ રવિશંકર વ્યાસ (મહારાજ) માધીનો છોકરો ઝાડનાં મૂળની જેમ છે તેટલું તો વાપરો! પગારવધારો! “હોકો પીએ એટલામાં!” રાક્ષસની ચોટલી સતયુગમાં બધું સારું જ હતું? “એટલી અરજ છે —” — તો લગ્ન કેમ કર્યું? પ્રતાપવંશી બીજો રંગ સંકલ્પનું બળ ઢગલામાં નહીં, આમળામાં વાનપ્રસ્થી પથાભાઈ એક એક પગથિયું... “ધર્માદાનું શી રીતે ખવાય?” “નહીં પરણું” “પારકી થાપણ” રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર મારો દેશ લેખકનો ધર્મ પરમ દાન કાંટાળો તાજ — બાનો ડાહ્યો દીકરો આપો તો આટલું આપો રે! નથી રે ખોવાણી બા, સૂઈ જા! કેવી હશે? હે ભારત! એ દિવસ — મનુષ્યત્વનું મહાન રૂપ સાચા અંગ્રેજ, સાચા માનવી આપણે રવીન્દ્રનાથની ચિંતન-કણિકાઓ બાળપણ [૧] બાળપણ [૨] બાળપણ [૩] બાળપણ [૪] રસિક ઝવેરી જલમભોમકા રસિક બિશ્વાસ ગુજરા હુઆ જમાના રસિક શાહ સાહિત્ય અને દુર્બોધતા રસ્કિન બોન્ડ ગુલદસ્તો રાજમોહન ગાંધી છે કોઈ વીરલો? રાજેન્દ્ર જ. જોશી લોકોની યાદદાસ્ત! રાજેન્દ્ર પ્રસાદ ચંપારણમાં ચિનગારી રાજેન્દ્ર શાહ મેહ મીઠી વરસે શેરીએ આવે સાદ — — રાજેન્દ્ર શુક્લ હું મળીશ જ — રાજેશ ખન્ના રૂપેરી પરદાના ચહેરા રાજેશ ભટ્ટ એક જિજ્ઞાસુ વિજ્ઞાની રાજેશ વ્યાસ, ‘મિસ્કિન’ ગઝલ રાબિયા હે પ્રભુ... રામધારી સિંહ ‘દિનકર’ પાઠક બહરે : લેખક મૂક બાપુ કે સમયુગીન રામનારાયણ ઉપાધ્યાય રામાયણ કી ભીખ રામનારાયણ વિ. પાઠક ઉદધિને બાલકાવ્યો નીરવ પગલે ક્રાંતિ ખરું હાસ્ય હજીયે ન જાગે... સાહિત્ય અને જીવન વ્યથાકારક મંથન કાવ્યનું ફલ ગાંધીજીનું ગદ્ય ગાંધીજયન્તી કામથી કામ! ખરાબ કરવાની કળા પાપમુકિતનો માર્ગ પાપમુકિતનો માર્ગ ક્યાંથી માન હોય? ગિજુભાઈનાં સંસ્મરણો પાછી નદી તો વહેવા જ માંડે રામભાઈ અમીન ‘કૂતરાની જલેબી પેટે’ રામમૂર્તિ જો નેતા નહીં બના જનતા કહાં હૈ? જીતે જી શહીદ રામસિંહ રાઠોડ અનોખી ન્યોછાવરી રામુ ઠક્કર આવા હતા ઠક્કરબાપા! રાવજી પટેલ ખેતર વચ્ચે રૈહાના તૈયબજી ઈમાન કા રંગ રોહિત સરન નમૂનારૂપ રાજ્ય હિમાચલ લતા મંગેશકર સ્વાગત લતિકા સુમન એક નરરાક્ષસનો વધ લલિત શાહ ખુશાલીનું પડીકું ‘લલિત’ ઠારે દિલના ઘા લલિતકુમાર બક્ષી મધર ટેરેસા લલિતકુમાર શાસ્ત્રી અડધો કલાક બીજા માટે જીવીએ! લલ્લુભાઈ મ. પટેલ ઘીનો દીવો એવો એક ધોબીડો! લાભશંકર રાવલ મનના કૂબે લાલજી કાનપરિયા ટહુકો ગયો રહી વણઝારા લિન યુટાંગ લાગણી લિયો તોલ્સતોય તમામ સિદ્ધિઓ પછી યે જો એવી જાણ હોય કે — શત્રુ જ કરી શકે તેવું — લીંડન જોન્સન — એવા રાષ્ટ્રપતિ લીલા મજમુદાર ઇન્દ્રધનુની રચના સમું લોકગીત મોતીનાં વાવેતર ગરવાને માથે — હાં...હાં હાલાં લોકસાહિત્ય ગવતરી તારા હીંડોળ દેવના દીધેલ વજુભાઈ વ્યાસ ઓગણસાઠ વરસ પર વાવેલું વજુભાઈ શાહ જંગ માંડ્યો છે? આંધળી પૂજા? ક્યાં છે ધગધગતાં દિલ? ભંગિયાની ફાટ્ય પ્રતિજ્ઞા સાથે આવો વ્યવહાર? એકતાની અનિવાર્ય શરત અનિષ્ટનો આશ્રય — — પ્રાર્થના લીધું તેથી અનેકગણું પાછું વાળનાર વત્સલા મહેતા બાળક સવાલ પૂછે ત્યારે — વનમાળા દેસાઈ ‘બાપા’નું બિરુદ મેળ સાડલા ધોવાની મોજ! વર્ષા અડાલજા ઘરે-બાહિરે વર્ષા પટેલ સુખ સતાવે છે! વલ્લભભાઈ પટેલ બરફમાં રહેલો જ્વાળામુખી વસંત વ્યાસ અગડ છે! વાજસૂર વાળા કુશળ વાર્તાકારો વાડીલાલ ડગલી મુફલિસ વાસુદેવ મહેતા જૂજવાં રૂપ વિક્ટર હ્યુગો —ત્યાં સુધી વિજય રાજ્યગુરુ ઊભો છે વિજયશંકર ત્રિ. કામદાર જગતસાહિત્યનો ગ્રંથમણિ વિઠ્ઠલદાસ કોઠારી આશ્રમના આફતાબ વિઠ્ઠલરાવ ઘાટે બે વ્યકિતચિત્રો – એક ઇતિહાસસંશોધક વિનય મોહન શર્મા બદલૂ ધોબી વિનોદ દલાલ અસ્વીકાર વિનોદ દવે પ્લોટ... પેન્શન વિનોદ ભટ્ટ આ ઉમાશંકર અને પેલા હાસ્યનો અવતાર બનાવટી! ઉંમર વિનોદિની નીલકંઠ કહીને જજો પરાકાષ્ઠા પરીની શોધ દીકરો ટટ્ટાર ચાલવાની કેળવણી વિનોદિની નીલકંઠ, ઈશ્વર પેટલીકર, પીતાંબર પટેલ પા સદીમાં કેટલી પ્રગતિ? વિનોબા ભાવે અ-પરિચય મજૂરીનો મોભો કમ્બલ કી કહાની જેમ ગાડીમાં, તેમ ગામમાં વહ સતી નહીં હૈ તમીજ ના કહેવાની શક્તિ ગેરસમજ અઢી હજાર વરસ પછી સરકારનું એ ગજું નથી શું-નું-શું! આગ અને બરફ પાખાનાવાલા સાધુ એ નક્કી કોણ કરશે? ચિંતન કા અભાવ અંદર ચેતન છે! આવાં છમકલાંથી શું વળશે? ઢગલેઢગલા અરસિક શિરોમણિને યે એક કલાક અધ્યયન માટે શું નથી? ક્રાંતિ અને શાંતિનો સંગમ ગાંધી પણ એવા ને એવા નહીં ચાલે નાની નાની વાતો પ્રાર્થનામાં વિવેક તુકારામની કોટિના વહી પ્રતિજ્ઞા પ્રજ્વલિત હૃદય મૂળમાં છે... જો ઘર ફૂંકે આપના... સ્વતંત્રતાનો દિવસ કે પરાધીનતાનો? સદિચ્છાકા મતલબ નહીં ‘જ્ઞાનેશ્વરી’ અને ‘કેન્ટરબરી ટેઇલ્સ’ આ બધું એમનેમ બન્યું હશે? રગ-રગમાં ભારતીયતા ભરી છે ભારતીય સંસ્કૃતિની દેણ સંસ્કૃતિ... પ્રકૃતિ... વિકૃતિ બંને સાથે માણવાં હોય તો— માધવનું મધમીઠું નામ વિપિન પરીખ ડાહ્યો દીકરો શૈશવનો ચહેરો વિપર્યય કોઈની પણ મા એવા માણસો સ્વપ્નોથી સજાવેલી એક થાય છે ચાલો! ઈસુ તથા શ્રી મોહનદાસ ગાંધીને મા પ્રતીક્ષા સૂરજની સત્ય બેકારના? અપેક્ષા त्वमेव भर्ता યમને વિપુલ પટેલ નેનપુરના ગાંધી વિમલા ઠકાર તરણોપાય વિલિયમ વૉર્ડ એનું નામ — વિવેક બાંઠિયા સ્વાસ્થ્ય અંગે સ્વસ્થ ચિંતન ‘વિવેકધન’ મહેમાન બનીએ ત્યારે... ‘વિશ્વરથ’ ક્યાં ગયા? વિષ્ણુપ્રસાદ ર. ત્રિવેદી ભોળપણ અને મૂઢતા વી. સુખઠણકર એવું દૃશ્ય... વુડ્રો વિલ્સન પસંદગી વેણીભાઈ પુરોહિત પી જવાનું હોય છે અલબેલો અંધાર હતો ‘મૃગયા’નો શંખનાદ — — — વેદ મહેતા વૈતરું વ્રજેશ વાણંદ પ્રાણીઓની ગાડી શંકરભાઈ બુ. પટેલ ગામડું શંકરલાલ બેંકર “એમ કહું કે, સિનેમા કાઢજો?” શંભુપ્રસાદ હ. દેશાઈ સગા બાપનો દીકરો શક્તિસિંહ ગોહિલ બત્તી-પંખા શકીલ બદાયૂની દુલ્હનિયા રહેંગે શકુંતલા નેને તમારો ભગવાન : મારો ભગવાન ‘શયદા’ — જિંદગીનો સાર... શરદ ઠાકર ‘બાંઝ ઔરત’ શરદચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય “પ્રાર્થના કરીશ કે — ” છેતરાઈએ ભલે! શરીફા વીજળીવાળા અરધી સદીની સુંદરતા-અસુંદરતા “અહીં તમારી સત્તાનો અંત આવે છે!” નામની પીડા ખામોશ પાની શાંતિલાલ જાની અમે — તમે શાંતિલાલ ડગલી સત્તાવન સેન્ટ શાંતિલાલ પટેલ બાબુભાઈ ‘શાદ’ દેંગે! શાન્તનુ લ. કિરલોસ્કર “પણ જોજો હો...!” શામળ સપૂત કોણ? સદ્વિદ્યા ‘શાહબાઝ’ બીજું ગગન શાહબુદ્દીન રાઠોડ સ્વરો વીસરાય તે પહેલાં… આરસમાં કંડારાયેલ શિલ્પ શિરીષ કણેકર પડદા પરની પાકીઝા બાબુલ મોરા શિરીષ પંચાલ ઘસાઈ ગયેલાં મૂલ્યો એક ઓલિયો શિરીષ મહેતા છોકરીઓ, ચેતજો! શિવકુમાર નાકર ‘સાઝ’ મીઠલડી તું, મા! શિવપ્રસાદ ત્રિવેદી પાંચ કરોડ વર્ષની જૂની શિવમંગલસિંહ ‘સુમન’ મસીહા મુહબ્બતકા શિવાની ‘આમાદેર માં’ ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી શું કરું? — — કોણ માનશે? જાશું, જઈને કાળની... એ જ છે સાચો ઝવેરી... ગોખથી હેઠે ઊતરો... જાઓ, દુનિયાની... શેખાદમ આબુવાલા – શૈલેન્દ્ર ઈક દિન એક બાર ‘શૈલેષ’ મટિયાની સીના કસૌટી પર શોભન વસાણી આપણે તો, ભાઈ — શ્યામ સાધુ મઘમઘ યાદ થકી... ચૈતરી તડકામાં... સુન્દરમ્્ની રમણીય બાલકાવ્યસૃષ્ટિ શ્રીઅરવિંદ સંભાળજે! બ્રહ્મજ્ઞાન શ્રીધર બાલન ૨૦૦૬માં ફ્રેન્કફર્ટને મેળે શ્રીપ્રકાશ સુવ્યવસ્થા કા પ્રેમી શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ઉત્તમનો સહવાસ શ્રીમાતાજી જીવનમાં વ્યવસ્થિતતા શ્રીમાતાજી જીવનમાં વ્યવસ્થિતતા થાક સમર્પણનો આનંદ બોલતાં પહેલાં સુવ્યવસ્થા પ્રથમ કેળવણી માબાપોની સંજય શ્રી. ભાવે ધરતીમાંથી ઊગેલો સર્જક આનંદયાત્રી પુ. લ. “આવો માણસ કોઈ દિ’ જોયો નથી!” સંત ફ્રાન્સિસ એવું કરો કે — સંતબાલ ત્રણ ગુણો સર્વ વાદનો સરવાળો સંપાદક એક જ બીજ સંપાદક : ‘ભૂમિપુત્ર’ આક્રમણના કરતાંય જોખમી નફરત તો એની પર! સનતકુમાર ભટ્ટ “એ તો મારો ભાઈ છે!” સલિલ દલાલ એહસાન મેરે દિલ પે... સલિલ દલાલ ‘સાહિર’ લુધિયાનવી સાને ગુરુજી ગુરુભક્તિ ‘સારસ્વત’ મિત્રો ‘સાહિર’ લુધિયાનવી અય શરીફ ઇન્સાનોં! સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર વખાર — સુંદરજી ગો. બેટાઈ ગંગ માતામહીની સુંદરજી બેટાઈ — – — સુકુમાર મહેતા ‘લડવાડિયા’ની વેદના સુખબીર આપવું એટલે લગન સુખલાલ સંઘવી પાયો ઊભરાતી કરુણા શક્તિ અને કાર્યની સમતુલા નિર્ભયતા તેટલી જ મધુરતા અભ્યાસની અનંત ભૂખ શાસ્ત્રોદ્ધારક મુનિ નસેનસમાં વીરતાના સંસ્કારો તેજોમૂર્તિ ભગિની હબસીઓના ઋષિ સુધાબહેન મુનશી રાંધવાની કળા બારેય માસ લીલો મસાલો! સુન્દરમ્ એ આવશે ગીત કોણ ગાતું? આનંદ-ભવન ઓહ, અમદાવાદ! વૃત્તિઓની લીલા હું ચાહું છું તને મેં બાળગીતોની કસોટી નહિ છૂપે શોધું હંકારી જા હું રે બનું, બેન પગલાં કહેજો જી રામ રામ — — હું તો પૂછું પ્હેલવ્હેલી – ઓટલી — છે ‘કલાપી’ની કવિતા સુમંત દેસાઈ તમે જ એને મળ્યા હોત તો? સુમંત દેસાઈ ‘ડો. ખોડીદાસ’ સુમતિ ર. દલાલ “સમ્હાંલ લેના આપકા કામ હૈ!” સુમન મજમુદાર મેઘ સુરેન ઠાકર ‘મેહુલ’ શીતળતા માંયલીપા ઊઘડેલાં કમાડ સુરેન્દ્ર સાબરમતીથી હિમાલય સુરેશ દલાલ કૃપાથી તારી — અંતરના આંગણામાં અજવાળું સ્ત્રીઓનું મુક્તિધામ ચમન મેં વિરાના દિલ કવિતાનાં બાળોતિયાં ધોનાર મકરન્દ સાથે મુલાકાત રતન — — — સૂરજ ‘મારી, તમારી, આપણી વાત’ ચિરકાળના મિત્રો છે તેની ઇજ્જત કરીએ ફૂલપગલીઓ મુંબઈનો માળો કાલે ઝાડ મને લાગે નહીં પરાયાં... — મૌનને પીધેલો કવિ કવિતા લખવી છે? તેં જે નથી કહી... ‘દ્વિરેફ’ સુરેશ સોની આ દૃશ્યો ક્યારે ભૂંસશું? સુરેશ હ. જોષી આદિમ સંસ્કૃતિના પ્રદેશમાં પ્રતિભાશાળીનું ગૌરવ કીર્તિ સામે ઝુંબેશ! એનું કારણ શું? પારદર્શક નિખાલસતા જીવન પણ ઉત્તમ કળા નામ બદલાયાં છે લોકડિયાંને ચરણે વિદ્યા વિનાનો વિદ્યાર્થી ભ્રાંતિ ત્યારે કરીશું શું? સુશીલાબહેન પ્રા. વૈદ્ય પતિનું સૌભાગ્ય સેમ્યુઅલ કોલરીજ ગદ્ય... સેસિલ જોસેફ રજા પર ન હોઈએ ત્યારે — ‘સૈફ’ પાલનપુરી દુખ્ખ તો એક... – — ગઈ ખુશી... સૈયદ મુજતબા અલી અત્યાચાર-વિરોધી સભા સોક્રેટિસ તો મારો જવાબ છે— સોમાભાઈ ભાવસાર વાદળગાડી મારા હૈયાની હોડલી... સૌતિક બિશ્વાસ “અમે શીદને જીવતાં રહ્યાં?” સ્વામી આનંદ ઝાકળ જેવા અદીઠ બેડો પાર! ખશકૂલું છોટુકાકાનાં અસીલો ટીંબાનો ઉપદેશ કદી ઘરડું ન થનારું રજૂઆતનો કીમિયો સ્વામી રંગનાથાનંદ આ પ્રજાને થયું છે શું? સ્વામી વિવેકાનંદ આ જંગ તમને સોંપું છું! પ્રકાશ ફેલાવો! તમે તો કેવા લોકો છો? સ્વામી સચ્ચિદાનંદ પ્રજાનું મસ્તિષ્ક મંદિરને ખરો ભય સ્વામીનાથન અંકલેસરીઆ ઐયર જનરલ ડાયરની ગૌરવયાત્રા એ સ્વર્ગમાં...! હંસાબહેન મો. પટેલ ન ખપે! હનીફ સાહિલ કહેશો તો એને ચાલશે હરકિશનદાસ ગાંધી સુલભ સોનામહોર હરગોવિંદ પટેલ ધનવાન કોણ! હરજીવન દાફડા ગઝલ હરનિશ જાની અમેરિકામાં ગુજરાતી સાહિત્યસર્જન હરિપ્રસાદ ન. પટેલ ગામ ગોકુળિયું કેમ બને? હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી શિષ્ટ સાહિત્યનો પ્રભાવ હરિવલ્લભ ભાયાણી નર્મદા-બંધથીય પ્રચંડ સંસ્મરણો ‘હરિશ્ચંદ્ર’ ગુમરાહ અંતર વર્કશોપ હરિસ્વરૂપદાસ સ્વામી શું આપણે ધાર્મિક છીએ? હરિહરભાઈ ભટ્ટ — હરીન્દ્ર દવે — એ જ રસ્તે સંસ્કારિતાનો સ્પર્શ નૈં નૈં નૈં અવધૂત માટે ઉપમાઓ જ્યાં— —ને તમે યાદ આવ્યાં એ ગુણ ગાવા ગમે છે અંધકાર માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં — — — ચાલ, વરસાદની મોસમ છે... અટકીને... સંગાથે હોય... “બાપજી, જરા થોભજો!” — હરીન્દ્રનાથ ચટ્ટોપાધ્યાય પૂર્વે હતો હું... હર્ષકાંત વોરા અઢી શેર જુવારનો ધણી હર્ષદ ચંદારાણા દીકરી… હસમુખ ગાંધી મધ્યયુગ આથમ્યો છે? હસિત બૂચ આ ગામડાં — તો કોણ? સમો આવતાં — ઝિન્દાબાદ, ઝિન્દાબાદ! કેમ કરી...? દરબાર! દિલની વાતો સ્વતંત્રતા — ફેર ભાવિ હસીત હેમાણી અમારે પણ દિલ છે... હાજી મહમ્મદ અ. શિવજી ‘બોરોડ’થી બીવાનું નથી હિમાંશી શેલત જાગતાં જણ કેટલાં? હીરાબહેન પાઠક સાહિત્યગુરુ હેમંતકુમાર શાહ રાજકારણનું કંપનીકરણ હેમંતભાઈ શાહ કાવેરી કે ક્રિષ્ના... હેમન્ત દેસાઈ જોઈ લેવાશે! હેરંબ કુલકર્ણી પગારવધારાનો અસ્વીકાર! હેલન કેલર આવતી કાલે જ.... જીવનચિત્રોની માળા પ્રકીર્ણ ગવતરી – લોકસાહિત્ય હસી પડી શા માટે? “મારે માટે શું રહેશે?” રમતનું ગાંડપણ મીણબત્તી તેજમલ ઓળખો છો આમને? ‘બંધ’નો સામનો કરીએ પત્રકારિત્વની ચાલણગાડી આખરી પડદો ખેતીની જમીનની બરબાદી અંધારી ગલીમાં “તેમ છતાં...” જકડી રાખતું ચલચિત્ર ૭૦૦ ફિલ્મોમાં...! ગાંધીયુગના એક સાહિત્યકાર ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ ૬૬મા વર્ષે સુસ્વરલક્ષ્મી ‘પુલકિત’ પુ. લ. શું વાંચશું? ખોજા જમાતનું રાષ્ટ્રીય રત્ન આ બાવાઓને શા માટે નિભાવીએ છીએ? ધમ્મપદ “એક દી ગરીબનું સ્વરાજ લાવશું!” સુનો ભઈ સાધો! અહોભાગ્ય! વેદનાનો ભાર એટલા માટે ધનકું ઊડા નહ... દરેક દીકરી... “મત જાઈએ, બાબુજી!” દેવદૂત અને સાંઈ અનન્ય સર્વસમર્પણ ઓળખ્યો ઓળખ્યો... “આ વાટ અમુને ફિટ લાગે...” “ખોદી લે તારી મેળે!” અદાલતની બદનક્ષી! વીરતા આભાસની હૂંફ “આપને ઉપયોગી થઈ શકું?” આવું કેમ? આંખો ઉઘાડશું? આ વિસ્તાર तेनो છે! “હું શું કરું?” આટલું આવડે છે? “ભગવાનને મારે અખાડે મોકલજે!” ખાસ કાંઈ ફેર નથી! સાટું! એનું નામ ભેજું! ગઝલના જામમાં આંખ મેળવીને અવાજના બાદશાહ તમે શું કર્યું? ચિત્રકૂટવાસી રામભક્ત નરકવાસીઓની સેવામાં બેગમ સાહેબાને જવાબ પંજ પ્યારા દાદુ દયાળ રોગીને સવાલ ફુવારા સૂરજે સળગાવેલું ફાનસ ખરી જરૂર! ગટર એટલે ગમે તે નાખી શકાય? મારા વર્ગો ભાગ્યશાળી! દરેક રૂપિયામાંથી ૬૭ પૈસા દૂષિત બોજ સતપંથી “રસ્તો કરો!” એ શું કરતાં હશે? બે રસ્તા પાછાં પગલાં બળતા દવમાંથી બચવા રકઝક ખામી કલાનો સદાબહાર પુરુષાર્થ ભજનોનો રસાસ્વાદ ચાંદનીનો ઘંટનાદ! જવાહરલાલ નેહરુનાં પુસ્તકો વિચિત્ર શોધ આદમિયતને પડકાર પાણી… પાણી… ‘ચંદનનાં ઝાડ’ ટીકાકારો વચ્ચે વસવાટ બળતા બપોરમાં જેમનાં કાવ્યો પૂજાય છે ‘કુમાર’માં પ્રવેશ પહેલાં મૃત્યુનોંધ “આવું પ્રજા આગળ મૂકીએ?” જો… તો… બધી રીતે તકલીફ બિલાડી પોતાની જ મૃત્યુનોંધ ટાઇપરાઇટરને સંભારજો! સોનાનો પથ્થર રણજિતરામ ચંદ્રક-ધારકો ખરચાળ માંસાહાર “ગીત ગાતાં ગાતાં જઈએ છીએ!” “ગરીબ ખરાં... પણ છૈયેં ચેટલાં બધાં!” અધ્યાપકો— વિદ્યાર્થીઓ માટે એક આદર્શ અપહરણ થયેલી માતા : મહા આત્મા અશ્લિલતાથી બળાત્કાર સુધી શાની પ્રતીક્ષા કરીએ છીએ? સરકારને ન સંડોવીએ પહેલવહેલાં રવીન્દ્ર-જીવન વાઇસરોયની સવારી ‘— ત્યારે સાચું સ્વરાજ આવશે!’ કલાકારને સવાલ જાત પર પ્રયોગ કવિ અને કવિતા તું અનોખો છે કબ તક? “અમારો અવતાર!” પ્રસન્ન દાંપત્ય ગળથૂથીમાં સંગીત અમૃતકુંભ